ΙΛΙΑΔΑ Β΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

 ΟΜΗΡΟΥ ΙΛΙΑΔΑ

ΡΑΨΩΔΙΑ Α΄

ΕΝΟΤΗΤΑ 1

ΠΡΟΟΙΜΙΟ – ΙΚΕΣΙΑ ΤΟΥ ΧΡΥΣΗ (1-53)

                                ΠΡΟΟΙΜΙΟ (στ. 1-7)

Στ. 1-7: Προοίμιοè Συνιστά τον πρόλογο του έπους και χωρίζεται σε τρία δομικά μέρη

                        î Επίκληση στη Μούσα (στ. 1): η Μούσα είναι η Καλλιόπη, Μούσα της επικής ποίησης, κόρη του Δία και της Μνημοσύνης. Μπορούσε να βρίσκεται παντού, να ξέρει τα πάντα και να θυμάται τα πάντα. Ο ποιητής γνωρίζει πόσο δύσκολο είναι το έργο του και γι΄ αυτό επικαλείται τη Μούσα, ώστε να τον καθοδηγήσει στο δύσκολο εγχείρημα της δημιουργίας του έπους, να του δώσει έμπνευση, να του δυναμώσει την αυτοπεποίθηση, αλλά και να προσδώσει στο έργο του κύρος και να το καταστήσει αναμφισβήτητο ως θεόπνευστο που θα είναι (ο ποιητής ζητά από τη μούσα να ψάλλει το θυμό του Αχιλλέα).

                         î Διήγηση (στ.2-5): σύντομη παρουσίαση της υπόθεσης (παρουσιάζονται οι καταστροφικές συνέπειες του θυμού του Αχιλλέα).

                         î Παράκληση Μούσας (στ.6-7): ο ποιητής ζητά από τη Μούσα να του ορίσει το χρονικό σημείο εκκίνησης της αφήγησης (εδώ, αντί της τυπικής παράκλησης, έχουμε ορισμό της χρονικής αφετηρίας της αφήγησης, καθώς απαντάται το πότε και το γιατί έγιναν όλα αυτά που περιγράφονται στο προοίμιο).

Στ. 1-7: Το ξεκίνημα του έπους διέπεται από μία αοριστία και η αφήγηση είναι ελλειπτική (δεν ακούγεται ο πόλεμος και η πολιορκία της Τροίας, αλλά το κοινό αναγνωρίζει το γνωστό μύθο βήμα βήμα).. έτσι, οι ακροατές βρίσκονται σε εγρήγορση και αδημονία.. εξάλλου, το θέμα του θυμού παρουσιάζεται με συναισθηματική φόρτιση γύρω από τις συνέπειές του, οπότε γεννιούνται συναισθήματα αβεβαιότητας, έντασης και αγωνίας..

Θέμα: Θέμα του έργου είναι ο θυμός του Αχιλλέα που αποτελεί την απώτερη αιτία όλων των δεινών των Αχαιών.. Η αφήγηση λοιπόν ξεκινά από έναν μόνο ήρωα, η δράση του οποίου θα διαποτίσει το γενικό χώρο του ποιήματος, τα άλλα πρόσωπα και όλο τον πόλεμο.. μάλιστα, το θέμα είναι στενό κι εσωτερικό, αφού μας οδηγεί στην ψυχή και όχι στη δράση ενός συγκεκριμένου ανθρώπου ( ο θυμός είναι ένα συναίσθημα υπόγειο, σκοτεινό και με απρόβλεπτες συνέπειες, το οποίο οι αρχαίοι πίστευαν πως έχει θεϊκή προέλευση.. γι’ αυτό η έννοια της προσωπικής ευθύνης στην Ιλιάδα απουσιάζει.. εδώ, ο θυμός του Αχιλλέα καταστρέφει αμέτρητες ζωές, αλλά υπεύθυνος κατά βάση είναι ο Δίας που πήρε την απόφαση, στ. 5)..

Άταφοι νεκροί (στ. 4-5): Τα άταφα σώματα αποτελούν τη μεγαλύτερη ατίμωση και η εικόνα δημιουργεί αποστροφή, αγανάκτηση και ψυχική ταραχή.. σύμφωνα με τους αρχαίους, η ψυχή των άταφων νεκρών δεν έβρισκε το δρόμο για τον Άδη, έμενε μετέωρη, δυστυχισμένη μεταξύ του κόσμου των ζωντανών και των νεκρών και δεν αναπαυόταν..

Σχήμα του κύκλου: Το όνομα του Αχιλλέα αναφέρεται στον πρώτο και στον τελευταίο στίχο του προοιμίου και υπογραμμίζεται έτσι ο πρωταγωνιστικός ρόλος του ήρωα στην ιστορία.

Προσήμανση (στ. 3-5): μέσω της παρουσίασης των συνεπειών του θυμού του Αχιλλέα προσημαίνονται οι δεινές ήττες των Ελλήνων και μεγεθύνονται τα συναισθήματα αγωνίας των ακροατών.

Δομή σκηνής:

î ο ρόλος του Απόλλωνα (στ. 8-11) (οι στίχοι αυτοί έχουν μεταβατικό ρόλο, καθώς συνδέουν το προοίμιο με την κύρια αφήγηση: αυτός που άναψε την έχθρα Αχιλλέα – Αγαμέμνονα ήταν ο θεός Απόλλωνας, που οργίστηκε με τον Ατρείδη, επειδή δε σεβάστηκε τον Χρύση, τον ιερέα του)

î ο Χρύσης ικέτης στο στρατόπεδο των Αχαιών (στ. 12-22)

î η απόρριψη της ικεσίας και η αποπομπή του Χρύση από τον Αγαμέμνονα (στ. 23-33)

î η προσευχή του Χρύση στον Απόλλωνα για τιμωρία των Αχαιών (στ. 34-43)

î η εκδικητική τιμωρία των Αχαιών από τον Απόλλωνα (στ. 44-53)

Η παρουσία και το αίτημα του Χρύση: Ο Χρύσης έρχεται στο στρατόπεδο των Αχαιών ως πατέρας – ικέτης και ως λειτουργός του Απόλλωνα – φορέας θεϊκής εξουσίας.. αν και γέροντας, είναι γενναίος, στοργικός πατέρας και θαρραλέος (ήρθε ως ικέτης στο στρατόπεδο των αντιπάλων και διακινδυνεύει τη ζωή του για την κόρη του)..διαθέτει πλούτο και κύρος (συνοδεύεται από πολλά λύτρα και προφανώς από πολλούς συνοδούς), είναι αξιοπρεπής, σοβαρός, περήφανος, διακριτικός, ήπιος, ευγενικός, διπλωμάτης.. ως εκπρόσωπος του θεού (σκήπτρο από πολύτιμο μέταλλο με τα εμβλήματα του Απόλλωνα) προκαλεί δέος.. μάλιστα, η προτροπή του για ευσέβεια στον Απόλλωνα που περιγράφεται ως δυνατός και με τοξευτική δεινότητα λειτουργεί ως απειλή (αν οι Αχαιοί δεν συμμορφωθούν, θα αντιμετωπίσουν το θεό) και συνιστά μια έξυπνη και δραματική κίνηση..

Ομιλία του Χρύση: Ο λόγος του Χρύση, ακριβής και περιεκτικός, διαρθρώνεται ως εξής:

î γονυκλισία και προσφώνηση στους Αχαιούς, ιδιαίτερα στους Ατρείδες

î διπλή ευχή

î αίτημα με προσφορά λύτρων

î προτροπή για ευλάβεια προς Απόλλωνα (κρυμμένη απειλή)

Στόχος του Χρύση είναι να επηρεάσει συναισθηματικά τους Αχαιούς..

Θέση του λαού στην κοινωνία της Ιλιάδας: Η ύπαρξη γενικής συνέλευσης του στρατού δεν υποδεικνύει δημοκρατικότητα.. το πολίτευμα ήταν απόλυτη μοναρχία και στη συνέλευση των πολλών επιβαλλόταν η θέληση του ενός (αν και ο στρατός επιδοκίμασε το αίτημα του Χρύση, όταν ο Αγαμέμνονας ύψωσε το ανάστημά του, δεν ακούστηκε καμία διαμαρτυρία)..

Η αντίδραση του Αγαμέμνονα: Αγνοεί την επιδοκιμασία της συνέλευσης των Αχαιών προς το Χρύση και επιβάλλοντας τη θέλησή του διώχνει τον ιερέα με τρόπο σκληρό και προσβλητικό.. έτσι, φανερώνεται ένας άνθρωπος που έχει το ύφος, αλλά όχι και το ήθος ενός μεγάλου ηγέτη, ένας χαρακτήρας αλαζονικός, απόλυτος, κυνικός, βάναυσος, αναίσθητος, άπονος, ιδιοτελής, ευερέθιστος, που τυφλώνεται από την έπαρση, χάνει την ευθυκρισία του και δεν αντιλαμβάνεται την επικείμενη θεϊκή τιμωρία.. όντας ασεβής προς τον ιερέα και τον Απόλλωνα, διαπράττει ύβρη που θα επιφέρει τη νέμεση του θεού και την τίση (λοιμός στο στρατόπεδο των Αχαιών).

Η απάντηση του Αγαμέμνονα στο Χρύση διαρθρώνεται ως εξής:

î απειλή προς το γέροντα

î άσχημη μοίρα της Χρυσηίδας

î επανάληψη φοβέρας και απειλή χειροδικίας

Η προσευχή του Χρύση: Ο Χρύσης απογοητευμένος και πληγωμένος αναζητά παρηγοριά στην προστασία του Απόλλωνα.. του απευθύνει δίκαιο αίτημα, προσδοκώντας ικανοποίηση μέσω της αμείλικτης τιμωρίας των Αχαιών.. η προσευχή του έχει το ακόλουθο τυπικό σχήμα:

î επίκληση στο θεό

î προσφώνηση θεού με αναφορά σε συγκεκριμένες ιδιότητές του

î υπενθύμιση των προσφορών του στο θεό, ώστε η βοήθεια του θεού να έρθει ως αντάλλαγμα

î αίτημα – κατάρα γι’ αυτούς που τον αδίκησαν

Η αντίδραση του Απόλλωνα: Ο Απόλλωνας θυμωμένος και οργισμένος (του αποδίδονται γνωρίσματα ψυχολογίας και συμπεριφοράς των ανθρώπων = ανθρωπομορφισμός) κατέρχεται ορμητικά και με μεγαλοπρέπεια από τον Όλυμπο και η εικόνα του προκαλεί τρόμο και δέος.. ο θεός του φωτός έχει γίνει υπερβολικά σκοτεινός, ενώ τα βέλη του αποτελούν σημάδι απειλής.. ρίχνοντάς τα, ο θεός γίνεται εκδικητής και τιμωρός ανόσιων πράξεων..

Εικόνα του λοιμού: Τα βέλη του θεού προκαλούν επιδημία   στους Αχαιούς που μεταδίδεται από τα ποντίκια.. η περιγραφή ακολουθεί το σχήμα της κλιμάκωσης και το νόμο των τριών, καθώς ο θεός πλήττει πρώτα τα σκυλιά (τα λιγότερο ανθεκτικά και σημαντικά για τη διεξαγωγή του πολέμου), μετά τα μουλάρια (δυνατά και απαραίτητα ως υποζύγια στον πόλεμο) και τέλος τους ανθρώπους που συνιστούν το τελειότερο είδος (από το μικρότερο στο μεγαλύτερο, ενώ το τρίτο στοιχείο είναι το πιο σημαντικό και το καλύτερο)..

Καύση νεκρών: αποτελεί αναχρονισμό, καθώς συνηθιζόταν στην ομηρική περίοδο αλλά όχι και στη μυκηναϊκή, κατά την οποία οι νεκροί ενταφιάζονταν.. η εικόνα με την καύση πάντως προκαλεί ένταση, αγωνία και υποβάλλει την τραγικότητα των στιγμών..

Αφήγηση: Η αφήγηση είναι αναδρομική και χρησιμοποιείται η τεχνική in medias res (ο ποιητής παρουσιάζει τα γεγονότα όχι από την αρχή τους αλλά από κάποιο άλλο μεταγενέστερο σημείο).

Σχήμα του κύκλου: Η σκηνή του Χρύση ακολουθεί το σχήμα του κύκλου με κέντρο τον ίδιο το Χρύση και περίμετρο την οργή του Απόλλωνα (στην αρχή και στο τέλος της σκηνής επισημαίνεται η αποστολή του λοιμού από το θεό στο στρατόπεδο των Αχαιών)..

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

Η ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΑΧΑΙΩΝ

 ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΑΧΙΛΛΕΑ – ΑΓΑΜΕΜΝΟΝΑ

Στ. 54-188

Δομή:

î σύγκληση του στρατού των Αχαιών σε συνέλευση με πρωτοβουλία του Αχιλλέα για την αντιμετώπιση του κακού που τους μαστίζει (στ. 54-68)

î ο μάντης Κάλχας εκφράζει δισταγμούς, αλλά μετά τη διαβεβαίωση του Αχιλλέα για εγγύηση της προσωπικής του ασφάλειας, αποκαλύπτει την αιτία του κακού και προτείνει λύση (στ. 68-101)

Η σύγκληση συνέλευσης από τον Αχιλλέα: Η ατμόσφαιρα είναι τεταμένη λόγω του λοιμού και του θανατικού που έχει πέσει στο στρατόπεδο των Ελλήνων.. συνεπώς, το ηθικό έχει καμφθεί και υπάρχουν σκέψεις ακόμη και φυγής.. Άρα, λόγοι ανθρωπιστικοί και πρακτικοί επέβαλαν την εύρεση μιας λύσης.. ωστόσο, ο Αγαμέμνονας έμενε αδρανής και την πρωτοβουλία αναλαμβάνει ο ένθερμος Αχιλλέας, που συγκαλεί τη συνέλευση και υποκαθιστά τον Αγαμέμνονα στις αρμοδιότητές του.. ιεραρχικά η πράξη αυτή δεν ήταν ορθή και γι’ αυτό ο ποιητής τη δικαιολογεί δηλώνοντας πως η ιδέα ήταν της Ήρας (η παρέμβασή της αποτελεί παράγοντα εξέλιξης της δράσης, στοιχείο πλοκής και φανερώνει ότι και οι Έλληνες είχαν κάποιους θεούς ως συμμάχους).. Στο λόγο του Αχιλλέα διακρίνουμε:

î σεβασμό προς το πρόσωπο του Αγαμέμνονα

î ανησυχία για την κατάσταση

î προτροπή να καταφύγουν στη βοήθεια της μαντικής τέχνης

î βεβαιότητα πως πίσω από το θανατικό κρύβεται ο Απόλλωνας

î διάθεση να εξακριβωθούν τα αίτια οργής του θεού και αν οι Αχαιοί του έχουν στερήσει προσφορές, να τον εξευμενίσουν..

Κάλχας: κατείχε το χάρισμα της μαντικής τέχνης από τον Απόλλωνα και γι’ αυτό γνώριζε τα μελλούμενα, αλλά μπορούσε να ξεδιαλύνει κι όλα τα δυσερμήνευτα του παρελθόντος και του παρόντος.. Η παρουσία του πάντως μας γυρίζει πολύ πίσω στο παρελθόν του τρωικού πολέμου και μας θυμίζει πως ο μάντης είχε προβλέψει ότι η Τροία θα κυριευόταν μετά από 10 χρόνια πολιορκίας και ότι η άλωση της πόλης δε θα γινόταν χωρίς τη βοήθεια του Αχιλλέα..

Ο δισταγμός του μάντη: η παρουσία του μάντη γίνεται από τον ποιητή με τρόπο επίσημο και μεγαλοπρεπή, προκειμένου να μην υπάρχει καμιά αμφιβολία για την αλήθεια των λεγομένων του.. ο Κάλχας όμως φοβούμενος να αποκαλύψει τον υπαίτιο της συμφοράς, καθώς αυτός μπορεί να γίνει πολύ επικίνδυνος, εφόσον του καταλογισθούν τα σφάλματά του (έτσι, στήνεται το ψυχολογικό υπόβαθρο της αντίδρασης που θα ακολουθήσει από τον Αγαμέμνονα), ζητά από τον Αχιλλέα να δεσμευτεί προσωπικά και έμπρακτα πως θα τον προστατεύσει.. ο υπαινιγμός αφορά ξεκάθαρα τον Αγαμέμνονα, τον οποίο «φωτογραφίζει», ενώ το γνωμικό «όταν θυμώσει στο μικρό, νικά ο βασιλιάς» υποδηλώνει ότι οι ανίσχυροι άνθρωποι όταν έρχονται σε σύγκρουση με την εξουσία συντρίβονται, ακόμη κι αν έχουν δίκιο..

Οι διαβεβαιώσεις του Αχιλλέα: ο Αχιλλέας με αυτοπεποίθηση και σοβαρότητα ορκίζεται να προστατεύσει τον μάντη, ακόμα κι αν ο υπαίτιος είναι ο Αγαμέμνονας (προσήμανση της σύγκρουσης Αχιλλέα – Αγαμέμνονα που θα ακολουθήσει), του οποίου το ρόλο αμφισβητεί καθαρά (δεν αναγνωρίζει πως ο τίτλος του αρχιστράτηγου έχει δοθεί αντικειμενικά στον Αγαμέμνονα)..

Η αποκάλυψη της αιτίας του κακού: ο Κάλχας, μετά τις διαβεβαιώσεις του Αχιλλέα, αποκαλύπτει άμεσα και απροκάλυπτα την αιτία της οργής του Απόλλωνα, που ήταν η προσβλητική συμπεριφορά του Αγαμέμνονα στο Χρύση και η άρνηση επί του αιτήματός του.. προτείνει μάλιστα ως λύση την επιστροφή της Χρυσηίδας στον πατέρα της χωρίς λύτρα και θυσία στον Απόλλωνα..

Επιβράδυνση: ο ποιητής καθυστερεί να αποκαλύψει την αιτία του λοιμού, επιδιώκοντας την αύξηση της δραματικότητας και της αγωνίας των ακροατών.. μέσα της επιβράδυνσης είναι:

î ο λόγος που εκφωνεί ο Αχιλλέας στη συνέλευση και οι υποθέσεις που κάνει για να ερμηνεύσει την κατάσταση..

î η μεγαλοπρεπής παρουσίαση του Κάλχα..

î η διστακτικότητα του μάντη..

î η δέσμευση του Αχιλλέα για εγγύηση της ασφάλειας του μάντη..

î η μεθοδική αποκάλυψη του μάντη που ξεκινά με την αναίρεση των άστοχων υποθέσεων που είχε κάνει ο Αχιλλέας, ώστε η αλήθεια να είναι πιο οδυνηρή..

Δομή:

î οργισμένη αντίδραση του Αγαμέμνονα στο άκουσμα της μαντείας (στ. 102-121)..

î απαντητικός λόγος του Αχιλλέα και προτροπή του για συμμόρφωση του Αγαμέμνονα (στ. 122-130)..

î λόγος του Αγαμέμνονα και συμφωνία για επιστροφή της Χρυσηίδας, αλλά με προβολή απαιτήσεων (στ. 131-148)..

î δεύτερος λόγος του Αχιλλέα, οργισμένη αντίδρασή του και απειλή για αποχώρησή του από τον πόλεμο (στ. 149-172)..

î ανταπάντηση του Αγαμέμνονα, περιφρόνηση του Αχιλλέα και απειλή για αρπαγή της Βρισηίδας (στ. 173-188)..

Η αντίδραση του Αγαμέμνονα στο άκουσμα της μαντείας:   

Ÿ αμφισβητεί την αντικειμενικότητα του χρησμού του Κάλχα και, φέρνοντας στη μνήμη του τα γεγονότα της Αυλίδας, σχολιάζει ότι πάντα ο μάντης ήταν αγγελιοφόρος κακών ειδήσεων, προσβλητικός απέναντί του και του υποδείκνυε πράγματα αντίθετα προς τα συμφέροντά του..

Ÿ δεν αναγνωρίζει την ευθύνη του για τον λοιμό και προσπαθεί να δικαιολογήσει την συμπεριφορά του προς το Χρύση παίρνοντας απολογητικό ύφος και επαινώντας τα χαρίσματα της Χρυσηίδας (όμορφη, έξυπνη, νοικοκυρά = πρότυπο γυναίκας στην ομηρική εποχή).. συγκρίνοντάς τη μάλιστα με την Κλυταιμνήστρα, δικαιολογεί το γιατί δεν την έδωσε πίσω στον πατέρα της, αλλά και τονίζει το μέγεθος της θυσίας που είναι έτοιμος να κάνει επιστρέφοντάς τη..

Ÿ υποχωρεί για χάρη του κοινού συμφέροντος, θέτοντας όμως ως όρο την αντικατάσταση του δώρου που χάνει με άλλο βραβείο ίσης αξίας (προοικονομείται η σύγκρουση του Αχιλλέα με τον Αγαμέμνονα, που θα προκαλέσει την οργή του πρώτου).. πάντως, το γεγονός ότι στα δύσκολα συμβιβάζεται και υποχωρεί (στην προκειμένη περίπτωση δέχεται να επιστρέψει την Χρυσηίδα) προοικονομεί και τη μεταμέλειά του αργότερα προς τον Αχιλλέα, όταν τα πράγματα θα οδηγούν τους Έλληνες σε ήττα..

Ÿ αποκαλύπτεται ο αυταρχισμός, η ιδιοτέλεια, ο εγωκεντρισμός και η αλαζονεία του αρχιστράτηγου..

Η απάντηση του Αχιλλέα: ο Αχιλλέας με αντικειμενική επιχειρηματολογία προσπαθεί να εξηγήσει ότι α) δεν υπάρχει περίσσευμα λαφύρων για μοιρασιά, β) δεν είναι λογικό ό,τι έχει μοιραστεί να συγκεντρωθεί και να αναδιανεμηθεί, γ) ο αρχιστράτηγος θα αποζημιωθεί πολλαπλά όταν θα γίνει η άλωση της Τροίας.. ωστόσο, ο Αχιλλέας αφήνει να διαφανεί με διακριτικότητα ότι έχει ενοχληθεί από τη συμπεριφορά του Αγαμέμνονα..

Ο δεύτερος λόγος του Αγαμέμνονα: ο Αγαμέμνονας οδηγεί σταδιακά τη σύγκρουση σε προσωπικό επίπεδο, υπαινίσσεται προσπάθεια εξαπάτησής του και επισημαίνει πως ως αρχιστράτηγος δικαιούται μερίδιο λαφύρων.. πάντως, προς το παρόν η κορύφωση της έντασης απομακρύνεται και η προσωπική αντιδικία αποφεύγεται.. Μάλιστα, ο Αγαμέμνονας αναγνωρίζει τη γενναιότητα του Αχιλλέα (132), υπογραμμίζει τη μοναδικότητά του ανάμεσα στους ανθρώπους (147), αναφέρεται και σε άλλους ήρωες, όταν λέει πως θα πάρει το λάφυρο κάποιου αρχηγού, ώστε να μη φανεί πως η απειλή στρέφεται κατά του Αχιλλέα (139) και αναβάλλει τη λύση του προβλήματος για αργότερα (141).. Επομένως, ο Αγαμέμνονας παρουσιάζεται αδιάλλακτος, απαιτητικός, απόλυτος και τυφλωμένος από την αλαζονεία της εξουσίας..

Ο δεύτερος λόγος του Αχιλλέα: ο Αχιλλέας απαντά με οξύτητα και απειλητικό ύφος:

Ÿ με οργή εκτοξεύει βαρείς και προσβλητικούς χαρακτηρισμούς κατά του Αγαμέμνονα και μάλιστα δημόσια..

Ÿ αρνείται να υλοποιήσει ό,τι του αναθέσει ο Αγαμέμνονας..

Ÿ δηλώνει ότι η συμμετοχή του στην εκστρατεία δεν έγινε για προσωπικό όφελος, ούτε είχε κάποιον λόγο για να τα βάλει με τους Τρώες, αλλά για να βοηθήσει στην αποκατάσταση της τιμής των Ατρειδών.. έτσι, καταλογίζει αχαριστία και αγνωμοσύνη στον αρχιστράτηγο..

Ÿ εκφράζει την πικρία και την αγανάκτησή του για την άδικη και εις βάρος του μοιρασιά των λαφύρων σε σχέση με τον Αγαμέμνονα, μολονότι αυτός σηκώνει το βάρος της μάχης..

Ÿ απειλεί με άμεση αποχώρηση από τον πόλεμο..

ð ο Αχιλλέας αποδεικνύεται υπερβολικά ευαίσθητος, ιδίως στο θέμα της τιμής, γενναίος, ευθύς, ειλικρινής, υπερήφανος.. συνάμα, όμως, είναι ιδιαίτερα οξύς και ασυγκράτητος, καθώς μιλά προσβλητικά ακόμα και στον ίδιο τον αρχιστράτηγο (η προσβλητικότητα του Αχιλλέα προς τον Αγαμέμνονα, δείγμα της κρίσης του θεσμού της βασιλείας, είναι χαρακτηριστικό που συναντάται στην ομηρική εποχή και όχι στη μυκηναϊκή = αναχρονισμός)..

Ο τρίτος λόγος του Αγαμέμνονα:

Ÿ αδιαφορεί για την απειλή του Αχιλλέα να αποχωρήσει..

Ÿ αρνείται την ευθύνη της σύγκρουσης μεταφέροντάς τη στον αντίπαλό του (174, 178, 181)..

Ÿ αφαιρεί το θέμα της τιμής από τον Αχιλλέα και το ιδιοποιείται (175-176)..

Ÿ αναγνωρίζει την ανδρεία του Αχιλλέα, αλλά την αποδίδει ως δώρο των θεών..

Ÿ απειλεί ανοιχτά πλέον πως θα πάρει τη Βρισηίδα, το προσωπικό δώρο του Αχιλλέα..

Ÿ προσπαθεί να προλάβει οποιαδήποτε άλλη περίπτωση απειθαρχίας (187-188)..

Ÿ αναφέρεται στο Δία, υφίσταται όμως τραγική ειρωνεία, καθώς γνωρίζουμε από το προοίμιο ότι ο Δίας θα οδηγήσει τα πράγματα κατά τρόπο τέτοιο ώστε να δικαιωθεί ο Αχιλλέας..

ð ο Αγαμέμνονας συνεχίζει να εμφανίζεται ατομιστής, άπληστος, αυταρχικός και εγωκεντρικός.. παράλληλα, όμως, καθώς προκαλεί τον Αχιλλέα να αποχωρήσει, δε δείχνει διορατικότητα και σύνεση, αφού θα έπρεπε να συνειδητοποιεί τις συνέπειες μιας τέτοιας εξέλιξης..

Ομηρικά επίθετα: δε θεωρούνται διακοσμητικά, αλλά σε συνδυασμό με το ουσιαστικό που προσδιορίζουν δημιουργούν αυτόνομες οπτικές εικόνες.. ταυτόχρονα, τα επίθετα αυτά είναι στερεότυπα (=τυπικοί στίχοι), προέρχονται από την παράδοση της προφορικής ποίησης και αποτυπώνουν την ουσία του ουσιαστικού στο οποίο αναφέρονται (π.χ. λευκοχέρα Ήρα, μεγαλόψυχοι – γενναίοι Αχαιοί κ.τ.λ.)..

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

Η ΕΠΕΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΙΜΗ ΣΤΙΓΜΗ

Στ. 189-247

Δομή:

î Το τρομερό δίλημμα του Αχιλλέα (στ. 189-193)

î Η εμφάνιση (επιφάνεια) της Αθηνάς (στ. 194-199)

î Η αντίδραση του Αχιλλέα και ο λόγος του προς τη θεά (στ. 200-206)

î Η συμβουλή και οι υποσχέσεις της Αθηνάς στον Αχιλλέα (στ. 207-215)

î Η υπακοή του Αχιλλέα και η αποχώρηση της θεάς για τον Όλυμπο (στ. 216-223)

î Το ξέσπασμα του Αχιλλέα προς τον Αγαμέμνονα και η δέσμευση του ήρωα για οριστική αποχώρηση από τον πόλεμο (στ. 224-248)

Το δίλημμα του Αχιλλέα: να σκοτώσει ή όχι τον Αγαμέμνονα: μετά την προκλητική απειλή του Αγαμέμνονα ότι θα πάρει τη Βρισηίδα, ο Αχιλλέας φουντώνει από οργή, αγανάκτηση και μίσος.. η προσβολή ήταν πολύ μεγάλη για τον ήρωα, αν λάβουμε υπόψη τον ηρωικό κώδικα περί τιμής.. έτσι, διχάζεται ανάμεσα σε αυτό που τον σπρώχνει να κάνει το πάθος και ο αυθόρμητος χαρακτήρας του (παθιασμένη μανία για εκδίκηση και ικανοποίηση της ποδοπατημένης ηρωικής τιμής) και σε αυτό που υπαγορεύει η φρόνηση, η οποία όμως επιφέρει ταπείνωση.. πάλη λοιπόν ανάμεσα στο συναίσθημα και στη λογική!

Η εμφάνιση της Αθηνάς ως από μηχανής θεού: στην τρομερή συναισθηματική αμφιταλάντευση του Αχιλλέα δίνεται αυτόματα η ποθητή λύση με την παρέμβαση της θεάς Αθηνάς, την οποία στέλνει η Ήρα για να συγκρατήσει την οργή του Αχιλλέα και να κατευνάσει τη μανιασμένη ψυχή του. Έτσι, αποτρέπεται την τελευταία στιγμή το κακό.. βέβαια, η επιφάνεια της θεάς Αθηνάς δεν καθιστά τον Αχιλλέα άβουλο όργανο στα χέρια των θεών ούτε μειώνει την αυτοσυγκράτηση και τη σύνεση που ο ήρωας επιδεικνύει την κρίσιμη στιγμή (η ανθρώπινη ευθύνη και η θεϊκή παρέμβαση συνυπάρχουν)..

Ο λόγος του Αχιλλέα προς την Αθηνά: μετά το πρώτο ξάφνιασμα, ο Αχιλλέας αναγνωρίζει τη θεά και εκφράζει το παράπονό του για την αδικία του Αγαμέμνονα, δηλώνοντας ξεκάθαρα ότι ο αρχιστράτηγος θα πληρώσει με την ίδια του τη ζωή την υπεροπτική του συμπεριφορά..

Ο κατευναστικός λόγος της Αθηνάς: α) η Αθηνά δηλώνει το σκοπό της επίσκεψής της, β) αποκαλύπτει πως ενεργεί κατόπιν εντολών της Ήρας, γ) συμβουλεύει τον Αχιλλέα να αφήσει το ξίφος του και να εκτονώσει το θυμό του με τα λόγια, δ) τον ενημερώνει, καθώς ως θεά γνωρίζει το μέλλον, για τη μελλοντική δικαίωση απέναντι στην προσβολή που τώρα υφίσταται, ε) τον προτρέπει να υπακούσει στις θεϊκές εντολές..

    Στα λόγια της θεάς εντοπίζουμε στοιχεία προσήμανσης για γεγονότα που θα συμβούν αργότερα (στ. 213-215)..

    Ο Αχιλλέας δέχεται αδιαμαρτύρητα τις εντολές της Αθηνάς και αποκαλύπτει την ευσέβειά του απέναντι στο θείο θέλημα.. ο στίχος 219 έχει γνωμικό χαρακτήρα.. πρέπει επίσης να επισημανθεί πως η τιμή του ήρωα έχει αποκατασταθεί βάσει των αποκαλύψεων της θεάς περί του μέλλοντος, αλλά στα μάτια των συμπολεμιστών του ο Αχιλλέας παραμένει εκτεθειμένος και ηττημένος στην αντιπαράθεσή του με τον Αγαμέμνονα.. γι’ αυτό, καθώς αδυνατεί να φανερώσει τον πραγματικό λόγο της υποχώρησής του, προσπαθεί να ξαναβρεί το χαμένο του γόητρο με ένα επιθετικό λόγο προς τον αρχιστράτηγο..

Ο υβριστικός λόγος του Αχιλλέα προς τον Αγαμέμνονα: ο ήρωας μετά την αποχώρηση της Αθηνάς εκτονώνεται σε ένα καταιγισμό ύβρεων πολύ προσβλητικών για το ήθος, την τιμή και την αξιοπρέπεια του Αγαμέμνονα.. Ειδικότερα:

î εν μέσω ενός απερίγραπτου ψυχικού βρασμού, κατηγορεί τον Αγαμέμνονα ως θρασύδειλο, αναιδή, εκδικητικό και άρπαγα, πλήττοντας το κύρος του ως αρχιστράτηγου, αλλά φτάνοντας ταυτόχρονα και στην υπερβολή..

î απευθύνει έμμεσα κατηγορία για την παθητική στάση τους και στους υπόλοιπους Αχαιούς, χαρακτηρίζοντάς τους αχρείους.. εννοεί πως μόνο τιποτένιοι άνθρωποι θα ανέχονταν σιωπηλά την αλαζονεία του βασιλιά τους, μόνο και μόνο για την προσωπική τους ασφάλεια και την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους..

î δηλώνει με βαρύ όρκο (γεμάτος αυτοπεποίθηση από τις αποκαλύψεις της Αθηνάς) ότι αποχωρεί οριστικά και αμετάκλητα από τον πόλεμο..

î προβλέπει την τιμωρία των Αχαιών από το χέρι του Έκτορα και την αδυναμία του Αγαμέμνονα να τους βοηθήσει, παρά το γεγονός ότι θα υποφέρει από τις απώλειες..

î εμμέσως δηλώνει πως δε θα βοηθήσει τους Αχαιούς, όταν θα αποδεκατίζονται από τον Έκτορα, μολονότι θα είναι ο μόνος που θα μπορεί να τους σώσει..

    Επομένως, η εκδίκηση του Αχιλλέα είναι μεθοδευμένη και μακροπρόθεσμη και οδηγεί κατευθείαν στην αποκατάσταση της τιμής του ήρωα..

    Στους στίχους 241-245 υπάρχει προσήμανση της πρεσβείας που θα στείλει αργότερα ο Αγαμέμνονας και οι άλλοι αρχηγοί των Αχαιών στον Αχιλλέα, παρακαλώντας τον να γυρίσει στη μάχη, για να μην υπάρξει ολοκληρωτικός αφανισμός του στρατού των Ελλήνων από τους Τρώες..

    Στην ένορκη δήλωση του Αχιλλέα πως θα αποχωρήσει από τον πόλεμο, ο Όμηρος, για να δώσει μεγαλύτερη έμφαση και παραστατικότητα, χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα του αδυνάτου (εξωλογικό στοιχείο). Η έννοια του όρκου είναι ότι αν το ξύλινο σκήπτρο που κρατά ο ήρωας βγάλει φύλλα και κλαριά, τότε μόνο θα συμμετάσχει ξανά στη μάχη.. Αυτό βέβαια μόνο εκ θαύματος θα μπορούσε να γίνει.. έτσι, στον Όμηρο και στη δημοτική ποίηση, όταν θέλουμε να δηλώσουμε ότι κάτι δεν πρόκειται να γίνει ποτέ και με κανένα τρόπο, το αντιπαραβάλλουμε με πράγματα ανέφικτα, όπως με την παραβίαση της φυσικής τάξης πραγμάτων..

    Η περιγραφή του σκήπτρου συνιστά επιβράδυνση που καθυστερεί την εξέλιξη της πλοκής και επιτείνει την αγωνία των ακροατών, αλλά είναι αναγκαία, καθώς:

î το σκήπτρο αποτελεί μέρος της τελετουργίας των όρκων..

î μέσω του σκήπτρου, δίνεται η δυνατότητα στον Αχιλλέα να τονίσει τη λειτουργία του ως συμβόλου απονομής δικαιοσύνης, σε αντίθεση με την αδικία που έχει υποστεί..

î η περιγραφή του σκήπτρου καθορίζει και το ίδιο το περιεχόμενο του όρκου..

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

Η ΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΡΑ

Στ. 248-306

Δομή:

î Η παρουσίαση του γέρο-Νέστορα (στ. 248-254)

î Η συμφιλιωτική παρέμβαση του Νέστορα (255-285)

î Η αντίδραση του Αγαμέμνονα (286-292)

î Η απάντηση του Αχιλλέα (στ. 293-304)

î Διάλυση της συνέλευσης των Αχαιών (στ. 305-306)

Το πρόσωπο του Νέστορα: Μετά τα τελευταία σκληρά λόγια του Αχιλλέα, η ένταση κορυφώνεται και πάλι, οπότε παρεμβαίνει ο Νέστορας, βασιλιάς της Πύλου, ο πιο μεγάλος σε ηλικία από τους αρχηγούς των Αχαιών που συμμετέχουν στον πόλεμο (σχεδόν 75 ετών).. Δεν παίρνει μέρος στις πολεμικές επιχειρήσεις, αλλά ο ρόλος του στον πόλεμο είναι συμβουλευτικός, καθοδηγητικός και πολύτιμος, λόγω της εμπειρίας του, της σοφίας του, της πραότητάς του, αλλά και της καλοπροαίρετης διάθεσής του.. επιπλέον, του αποδίδεται από τον Όμηρο η ιδιότητα του γλυκόλογου και του ικανού ρήτορα με την καθαρή και διαπεραστική φωνή, που του δίνει τη δυνατότητα να επιβάλλεται και να πείθει το ακροατήριό του..

Ο λόγος του Νέστορα: πρόκειται για ένα λόγο συμβουλευτικό και συμφιλιωτικό, ομόλογο προς τον παραινετικό λόγο της Αθηνάς προς τον Αχιλλέα:

î υπογραμμίζει τη θλίψη που διακατέχει τους Αχαιούς..

î προσπαθεί να δημιουργήσει προβληματισμό στους δύο αντιπάλους, υπενθυμίζοντας την ικανοποίηση των Τρώων στο άκουσμα της φιλονικίας των δύο αρχηγών, υπονοώντας ότι αυτή θα μπορούσε να επηρεάσει την εξέλιξη του πολέμου υπέρ των Τρώων..

î κολακεύει τους δύο αρχηγούς αναγνωρίζοντας στο πρόσωπό τους τον ιδανικό τύπο του ομηρικού ήρωα με ικανότητες στη γνώση και στον πόλεμο..

î επισημαίνει πως είναι νεότεροί του και λιγότεροι έμπειροι, καλώντας τους στην ουσία να σεβαστούν τις συμβουλές του..

î χρησιμοποιεί την πειστική δύναμη του παραδείγματος από τη μακροχρόνια εμπειρία του.. η διήγησή του αναφέρεται στην Κενταυρομαχία και σκοπό έχει να πείσει τους δύο αντίδικους για τη νηφαλιότητα και το κύρος του και με έμμεσο τρόπο να τους κάνει να εφαρμόσουν την επικείμενη συμβουλή του..

î κλείνει το λόγο του διπλωματικά, τιμώντας τους δύο άντρες για την προσφορά τους στον πόλεμο, αλλά αποδίδοντάς τους και το μερίδιο ευθύνης που τους αναλογεί στην παρούσα φιλονικία (ο Αγαμέμνονας απειλεί να πάρει αυθαίρετα τη Βρισηίδα και ο Αχιλλέας δείχνει ασέβεια στον ανώτερό του βασιλιά)..

               ð ο λόγος του Νέστορα αποδεικνύει τη σύνεση, την καλοπροαίρετη παιδαγωγική πρόθεση και τον ήρεμο – μετριοπαθή χαρακτήρα του..

    Η αναδρομική αφήγηση της Κενταυρομαχίας λειτουργεί επιβραδυντικά στην εξέλιξη της πλοκής

Η αντίδραση του Αγαμέμνονα: η αντίδραση του αρχιστράτηγου δείχνει ένα άνθρωπο αδιάλλακτο, παραδομένο στο πάθος και την οργή, που αδυνατεί να διακρίνει το σωστό και το δίκαιο.. από τα παραινετικά λόγια του Νέστορα, τον οποίο σέβεται και τιμά, κρατά μόνο ό,τι τον συμφέρει και βρίσκει την αφορμή να ξεσπάσει εναντίον του Αχιλλέα, κατηγορώντας τον για απαράδεκτη και αλαζονική συμπεριφορά.. παράλληλα, για μια ακόμη φορά μιλά υποτιμητικά για την παλικαριά του Αχιλλέα, τονίζοντας πως είναι θεϊκό δώρο..

Η απάντηση του Αχιλλέα: διακόπτοντας με θράσος τον Αγαμέμνονα, ο Αχιλλέας φανερώνει την ακαμψία του και την ισχυρογνωμοσύνη του στη σύγκρουσή του μαζί του.. το πληγωμένο φιλότιμό του του έχει θολώσει το νου και η οργή του είναι ανεξέλεγκτη πια.. αγνοώντας το Νέστορα, απευθύνεται προσωπικά στον Αγαμέμνονα και:

î τονίζει πως αν υπάκουε θα του καταλογιζόταν δειλία..

î καθιστά σαφές πως διαχωρίζει τη θέση του από τους υπόλοιπους αρχηγούς και στρατιώτες και αρνείται να υπακούσει στις εντολές του αρχιστράτηγου, επιβεβαιώνοντας έτσι τις κατηγορίες του Αγαμέμνονα ότι θέλει να είναι ανώτερος όλων ανάμεσα στους Αχαιούς..

î δηλώνει ότι παραχωρεί τη Βρισηίδα και εκφράζει τη δυσαρέσκειά του για τη συμπεριφορά και τη στάση των Αχαιών με τη χρήση του πληθυντικού «σεις μου την αφαιρείτε»..

î για να περισώσει την αξιοπρέπειά του, που θεωρεί ότι έχει θιγεί μετά την υποχώρησή του στο θέμα της Βρισηίδας, εκτοξεύει ευθεία και βαριά απειλή εναντίον του Αγαμέμνονα και των αρπακτικών του διαθέσεων: θα σκοτώσει τον Αγαμέμνονα, αν τολμήσει να πλησιάσει τα πλοία του χωρίς τη θέλησή του.. μάρτυρες της απειλής του βάζει όλους τους Αχαιούς για να δώσει βαρύτητα στη δέσμευσή του..

    Η διάλυση της συνέλευσης των Αχαιών γίνεται σε βαρύ κλίμα, καθώς η πλήρης διάσταση και οριστική ρήξη μεταξύ Αχιλλέα και Αγαμέμνονα είναι πια γεγονός..

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΑΧΙΛΛΕΑ – ΘΕΤΙΔΑΣ

Στ. 350-431

Δομή:

î Το κλάμα του Αχιλλέα και η δέησή του στη Θέτιδα (στ. 350-357)

î Η εμφάνιση και το ενδιαφέρον της Θέτιδας (στ. 358-364)

î Το παράπονο του Αχιλλέα και το αίτημα προς τη μητέρα του (στ. 365-413)

î Η υπόσχεση της Θέτιδας για μεσολάβηση στο Δία (στ. 414-431)

Το κλάμα του Αχιλλέα και η δέηση στη μητέρα του: Ο Αχιλλέας απομακρύνεται μόνος στην ακροθαλασσιά, όπου θρηνώντας επικαλείται τη μητέρα του.. ο ήρωας επιλέγει ως χώρο προσευχής το ακρογιάλι:

î για να απομονωθεί και να μπορέσει να ξεσπάσει χωρίς να έχει κανένα μάρτυρα..

î για να βρει την ηρεμία, τη γαλήνη και να αυτοσυγκεντρωθεί, ώστε να μελετήσει τις επόμενες κινήσεις του..

î επειδή απευθύνεται σε μια θαλάσσια θεότητα..

î λόγω της ιδιαίτερης σχέσης του Έλληνα της Ομηρικής εποχής με τη θάλασσα, στην οποία απέδιδε ιδιότητες καθαρτικές και εξαγνιστικές (αντίστοιχη η σκηνή της προσευχής του Χρύση στους στ. 35-46)..

Η προσευχή του Αχιλλέα στη Θέτιδα διακρίνεται για τα εξής:

î εκφράζει το παράπονό του για τη σύντομη ζωή του και τον πρόωρο θάνατο, που δε συνοδεύεται όμως από τιμή και δόξα..

î ο ήρωας καταλογίζει ευθύνη στο Δία για την ατίμωση που υφίσταται από τον Αγαμέμνονα.. με την αναφορά στο Δία προοικονομείται το αίτημα του Αχιλλέα στη Θέτιδα για μεσολάβηση στο Δία και ο ρόλος του Δία στην επανάκτηση της αξιοπρέπειας του Αχιλλέα..

î ο ήρωας δείχνει να αντιμετωπίζει με εμμονή το θέμα της προσβολής της τιμής του..

Η εικόνα πάντως του Αχιλλέα θυμίζει ένα πληγωμένο παιδί που με δάκρυα στα μάτια  μοιράζεται το παράπονό του με τη μητέρα του, το πρόσωπο που τον κατανοεί περισσότερο και που μπορεί να τον παρηγορήσει και να τον ανακουφίσει.. ο ανθρώπινος, ευαίσθητος και ευάλωτος Αχιλλέας της σκηνής αυτής διαφέρει από τον γεμάτο θάρρος, ισχυρογνωμοσύνη, αυτοπεποίθηση και υπευθυνότητα άνδρα, τον ατρόμητο και επιβλητικό Αχαιό των προηγούμενων σκηνών.. ο Όμηρος ωστόσο δε διασπά την εικόνα του χαρακτήρα του ήρωα, αλλά παρουσιάζει τις δύο πλευρές του ίδιου ανθρώπου που έχει τις καλές και κακές στιγμές του..

Η εμφάνιση της Θέτιδας και η εκδήλωση ενδιαφέροντος στο γιο της: η Θέτιδα ως στοργική και πονόψυχη μάνα ανταποκρίνεται άμεσα στην έκκληση, τη γεμάτη παράπονο και γοερό κλάμα, του γιου της.. αναδύεται (επιφάνεια) ως ομίχλη μέσα από τη θάλασσα και γεμάτη ενδιαφέρον και αγωνία ζητά να μάθει τι τον στεναχωρεί.. βέβαια, η θεά γνωρίζει όσα απασχολούν το γιο της, αλλά τον ρωτά, καθώς αυτό εξυπηρετεί δύο στόχους:

î δίνεται η δυνατότητα στον Αχιλλέα να αφηγηθεί το πρόβλημά του και να εκτονώσει τη λύπη του..

î παρουσιάζονται τα γεγονότα από την οπτική γωνία του Αχιλλέα και έτσι ο ακροατής κατανοεί πως έχει εισπράξει την κατάσταση ο ήρωας (υποκειμενικός τρόπος έκθεσης των γεγονότων, επιβράδυνση)..

Το παράπονο του Αχιλλέα και το αίτημα στη μητέρα του: ο λόγος του Αχιλλέα μπορεί να διακριθεί σε δύο μέρη:

Α. Η εξιστόρηση των γεγονότων με αναφορά στην προσβολή που του έγινε από τον Αγαμέμνονα (365-393):

ð η παρουσίαση των γεγονότων (αναδρομική αφήγηση) φέρει την υποκειμενική σφραγίδα του Αχιλλέα.. ο ήρωας υπερτονίζει τα σημεία που κατά τη γνώμη του υποδεικνύουν την αδικία εναντίον του από τον Αγαμέμνονα και δείχνουν την προσβλητική, αυταρχική και αυθαίρετη στάση του αρχιστράτηγου.. ερμηνεύει τη συμπεριφορά του Αγαμέμνονα ως παράλογη αντίδραση στην πρωτοβουλία που πήρε για συνεργασία με τον Κάλχα στην εξιλέωση του θεού, ενώ σκοπίμως αποκρύπτει τη δική του αυθάδη, προκλητική και περιφρονητική στάση απέναντι στον Ατρείδη, παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως καλοπροαίρετο και χωρίς καμιά ευθύνη.. η αφήγηση των γεγονότων που είναι ήδη γνωστά συνιστά επιβράδυνση..

Β. Το αίτημα για μεσολάβηση στο Δία ώστε να τιμωρηθούν σκληρά οι Ατρείδες (394-413):

ð ο Αχιλλέας ζητά – απαιτεί από τη Θέτιδα να μεσολαβήσει στο Δία, θυμίζοντάς του παλαιότερη χάρη που του είχε προσφέρει, ενώ αυτός ήταν σε κίνδυνο, με στόχο να βοηθήσει  στην αποκατάσταση της θιγμένης τιμής και αξιοπρέπειας του γιου της (προοικονομία).. η απαίτηση του Αχιλλέα δε στηρίζεται στην ηθική και το δίκαιο αλλά στην αρχή της προσφοράς και της ανταπόδοσης, η οποία καλλιεργεί την έννοια της υποχρέωσης και παραπέμπει σε συμφεροντολογική συναλλαγή.. ο ήρωας θολωμένος από το πάθος, την οργή, το μίσος και την πικρία από τη συμπεριφορά του Αγαμέμνονα αντιδρά εγωιστικά, με εκδικητικότητα και μένος.. μολονότι στην ουσία θέλει να καταστρέψει τον Αγαμέμνονα, δε διστάζει να ζητήσει τη θυσία – σφαγή όλων των Αχαιών, προκειμένου να εξυπηρετηθεί το συμφέρον του.. ίσως μάλιστα τους θεωρεί συνυπεύθυνους με τον Αγαμέμνονα στην ατίμωσή του, δεδομένου ότι δεν αντέδρασαν όταν και όπως έπρεπε..

Η δέσμευση της Θέτιδας να μεσολαβήσει στο Δία: η απάντηση της Θέτιδας στην απαίτηση του Αχιλλέα ξεκινά με θρήνο μέσω του οποίου εκφράζει το βαθύτατο μητρικό πόνο της για τη μοίρα του γιου της.. αφήνει μάλιστα να διαφανεί μια αντιηρωική αντίληψη, ότι δηλαδή θα προτιμούσε ως μάνα, σε αντάλλαγμα για τη λίγη ζωή που του έχει δοθεί από τη μοίρα, να βλέπει το γιο της να κάθεται στα καράβια χωρίς λύπες και δάκρυα.. χωρίς να εξετάσει τη δικαιοσύνη και την ορθότητα του αιτήματος του Αχιλλέα, δεσμεύεται να παρακαλέσει το Δία για την ικανοποίησή του (προοικονομία εκδίκησης).. έτσι, παίρνει απερίφραστα το μέρος του γιου της και τον συμβουλεύει να απομακρυνθεί από τη μάχη, ώστε να δείξει με αυτόν τον τρόπο το θυμό του προς τους συμπολεμιστές του.. η αναφορά στο ταξίδι των ολύμπιων θεών στην Αιθιοπία δημιουργεί επιβράδυνση..

Ο ανθρωπομορφισμός: στην περίπτωση της Θέτιδας παρατηρείται το φαινόμενο του ανθρωπομορφισμού, καθώς, παράλληλα με τα θεϊκά γνωρίσματά της, της αποδίδονται και ανθρώπινα στοιχεία: στοργή, τρυφερότητα, άμεση ανταπόκριση στο κάλεσμα του γιου της, τρυφερό χάδι, θρήνος για την άδικη μοίρα του, υποκειμενισμός στην αντιμετώπιση της κατάστασης που τον αφορά, συμβουλή να απέχει από τη μάχη για να φανεί η αξία του, διατύπωση αντιηρωικών αντιλήψεων για την τιμή του παιδιού της..

Θεϊκά χαρακτηριστικά Θέτιδας: βγαίνει σα σύννεφο από τα βάθη της θάλασσας και, όταν τελειώνει η συνάντησή της με τον Αχιλλέα, επιστρέφει και πάλι εκεί.. όπως όλοι οι θεοί, γνωρίζει τα πάντα, άρα και τη μοίρα του γιου της.. επιπλέον, έχει τη δυνατότητα να προσεγγίσει άμεσα και να προσπέσει στα πόδια του βασιλιά των θεών, ζητώντας του να δώσει ικανοποίηση στον Αχιλλέα..

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΣΚΗΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΛΥΜΠΟ (Στ. 494-612)

Δομή:

î Η ικεσία της Θέτιδας (στ. 494-517)

î Η συγκατάθεση του Δία (518-531)

î Η φιλονικία Δία – Ήρας (στ. 532-571)

î Η μεσολάβηση του Ήφαιστου (στ. 572-595)

î Η αποκατάσταση της ηρεμίας και το γεύμα των θεών (596-612)

Η ικεσία της Θέτιδας:

! Μόλις οι θεοί επιστρέφουν στον Όλυμπο, η Θέτιδα σπεύδει να υλοποιήσει την υπόσχεση που έδωσε στον Αχιλλέα.. εκεί, διατυπώνει την επιθυμία του γιου της ως δική της, έντονα φορτισμένη από τον πόνο της μάνας για τον «ολιγοημερώτατον υιόν»της..

! η σκηνή της ικεσίας θυμίζει ζωγραφικό πίνακα.. πρόκειται για μια τυπική σκηνή ικεσίας, κατά την οποία η Θέτιδα είναι γονατισμένη μπροστά στο βασιλιά των θεών, με το αριστερό της χέρι ακουμπά το γόνατό του και με το δεξί αγγίζει την άκρη του γενιού του, ενώ ο Δίας την ακούει σοβαρός, σιωπηλός και σκεπτικός..

    ð η θεά δεν αναφέρεται στη συγκεκριμένη βοήθεια που είχε προσφέρει κάποτε στο Δία, παρά μόνο επιχειρεί έναν υπαινιγμό (στ. 504-505).. στο σημείο αυτό λοιπόν επισημαίνουμε τη λεπτότητα, την ευγένεια και το σεβασμό της Θέτιδας προς το Δία..

    ð στο λόγο της θεάς ιδιαίτερη θέση καταλαμβάνουν η τιμή – δόξα (τίμησε στ. 506, τον ατίμασε στ. 507, να τον υπερδοξάσουν στ. 511) και η δικαιοσύνη (δικαίωσε στ. 509, να δικαιώσουν στ. 511)..

! το αίτημα της θεάς προφανώς προβληματίζει το Δία, αλλά τελικά θα ικανοποιηθεί.. πάντως, μια πιθανή άρνηση του Δία δε θα ερμηνευόταν από τη Θέτιδα ως έλλειψη ευγνωμοσύνης εκ μέρους του, αλλά ως προσωπική της ταπείνωση (στ. 517).. κι αυτό γιατί σύμφωνα με έναν παλιό μύθο, αν και ο Δίας ήταν έτοιμος να παντρευτεί τη Θέτιδα, ωστόσο, λόγω ενός χρησμού που  έλεγε πως θα γεννούσε γιο ισχυρότερο από τον πατέρα του, δεν την παντρεύτηκε και την καταδίκασε να πάρει ως άντρα της ένα θνητό.. και σα να μην έφτανε αυτό, ο θνητός της γιος θα πέθαινε νέος (= δυστυχισμένη, πονεμένη και τραγική μορφή η θεά, αφού γνωρίζει το αδυσώπητο τέλος του Αχιλλέα).. άρα, μια τωρινή άρνηση του Δία θα σήμαινε μια διαρκή υποβάθμιση της Θέτιδας και μια νέα αδικία εις βάρος της και ίσως έτσι εξηγείται και η εύκολη υποχώρηση του πατέρα των θεών..

Η συγκατάθεση του Δία:

! ο Δίας είναι διχασμένος ανάμεσα στο χρέος που έχει απέναντι στη Θέτιδα και το φόβο που νιώθει για τις αντιδράσεις της συζύγου του (η Ήρα θα εξοργιστεί με την απόφασή του, γιατί είναι προστάτιδα των Αχαιών.. άλλωστε, θα ένιωθε και ζήλια ως προς την παρουσία της Θέτιδας στον Όλυμπο, αφού υπήρχε παλιότερα ερωτικός δεσμός της με τον άντρα της.. πέραν αυτών, είναι ένοχος, γιατί είναι ανακόλουθος ως προς την αρχική του απόφαση να καταστραφεί η Τροία.. ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί πως η τωρινή απόφασή του να ευχαριστήσει τη Θέτιδα είναι προσωρινή και μοιάζει με επιτελικό σχεδιασμό που από τη μια θα ικανοποιήσει το αίτημα της θεάς, αλλά από την άλλη μελλοντικά θα οδηγήσει στην επιτυχία του αρχικού σχεδίου περί νίκης των Αχαιών).. μολονότι λοιπόν ο Δίας είναι παντοδύναμος και γίνεται πάντα αυτό που θέλει, φαίνεται πως δεν άντεχε τη συζυγική γκρίνια που χαλάει τη γαλήνη και τη μακαριότητά του..

! Τελικά, ο Δίας θα υποκύψει στην έκκληση της Θέτιδας, επειδή:

î νιώθει υποχρέωση απέναντί της για τη σωτήρια βοήθεια που του είχε προσφέρει..

î παλιά ήταν ερωτευμένος μαζί της και, αν και ήθελε να την παντρευτεί,  την αδίκησε και την υποχρέωσε σε γάμο με θνητό..

î κατανοεί τον μητρικό της πόνο για τη συντομία της ζωής του γιου της και θέλει να της απαλύνει τις πληγές, χαρίζοντας τουλάχιστον στον Αχιλλέα δόξα και τιμή..

! ο Δίας επικυρώνει τη διαβεβαίωσή του προς τη Θέτιδα με ένα νεύμα των φρυδιών του, αδιάψευστο τεκμήριο της θεϊκής του παντοδυναμίας.. έτσι, γίνεται πια άμεσα ορατό ότι οι Αχαιοί διατρέχουν υπέρτατο κίνδυνο, καθώς υπάρχει το αμετάκλητο της απόφασης του βασιλιά των θεών..

Η επιστροφή του Δία στο ανάκτορό του: μετά τη διαβεβαίωση που δίνει ο Δίας στη Θέτιδα, οι δύο θεοί χωρίζουν.. η Θέτιδα, χωρίς ούτε ένα νεύμα αποχαιρετισμού και χωρίς καμιά εκδήλωση ευχαριστίας, γυρίζει στα βάθη της θάλασσας και ο Δίας πορεύεται στο ανάκτορό του.. εκεί είναι συγκεντρωμένοι όλοι οι Ολύμπιοι θεοί, οι οποίοι, μόλις βλέπουν το βασιλιά τους να μπαίνει στην αίθουσα του θρόνου, σηκώνονται με σεβασμό για να τον υποδεχτούν.. κατ’ αυτόν τον τρόπο, τονίζεται η αυστηρή ιεραρχική τάξη που ίσχυε στον κόσμο των θεών, ανάλογη με αυτή που ίσχυε και στην ομηρική κοινωνία..

Το παράπονο της Ήρας: η Ήρα φαίνεται πως είχε παρακολουθήσει από μακριά την κρυφή συνάντηση του συζύγου της με τη Θέτιδα.. έτσι, αυτό που φοβόταν ο Δίας έγινε.. οπότε, η Ήρα του παραπονιέται ευθέως ότι κάνει μυστικά συμβούλια με άλλους θεούς και δεν μπαίνει καν στον κόπο να της αποκαλύψει τις μύχιες σκέψεις του..

Η απάντηση του Δία: ο Δίας, προσποιούμενος τον ήρεμο, παρακάμπτει τον υπαινιγμό της γυναίκας του για τα μυστικά συμβούλια και αναφέρεται στο παράπονό της, ότι δηλαδή δεν της αποκαλύπτει τις αποφάσεις του.. της αναφέρει λοιπόν πως είναι πάντα η πρώτη από τους θεούς που μαθαίνει ό,τι πρέπει να γνωστοποιείται.. όμως, της επισημαίνει πως υπάρχουν και αποφάσεις που είναι αποκλειστικά θέμα του ίδιου και τις οποίες τις κρατά για τον εαυτό του και ως εκ τούτου δεν επιτρέπει σε κανένα να τις ερευνήσει..

Η επιμονή της Ήρας: το έντονα απαγορευτικό ύφος του Δία προκαλεί το ξέσπασμα της Ήρας που πεισματικά θέλει να μάθει το μυστικό της κρυφής συνάντησης και έτσι η ένταση της σκηνής ανεβαίνει.. το παράπονο των πρώτων λόγων της Ήρας γίνεται ανοιχτή κατηγορία εναντίον του Δία.. διατυπώνει μάλιστα ξεκάθαρα την υποψία της ότι η Θέτιδα έπεισε τον άντρα της να τιμήσει τον Αχιλλέα, αφανίζοντας τους Αχαιούς..

Οι απειλές του Δία:

! ο Δίας εξοργίζεται από την παρέμβαση της γυναίκας του, της επιτίθεται και τονίζει το κυριαρχικό του δικαίωμα να ενεργεί όπως αυτός θέλει, χωρίς να δίνει λογαριασμό σε κανένα.. ταυτόχρονα, βρίσκει την ευκαιρία και στην ουσία ανακοινώνει δημόσια και ενώπιον όλων των θεών τη νέα προοπτική του πολέμου περί επικράτησης των Τρώων..

! απειλεί μάλιστα την Ήρα πως θα την ξυλοκοπήσει, αν συνεχίσει να τον ανακρίνει ή να παρεμβαίνει στη βούλησή του.. οι αντιδράσεις της ωστόσο προοικονομούν τη δράση στο επίπεδο των θεών: ο Δίας θα δρομολογήσει την ήττα των Αχαιών, αλλά η Ήρα και οι άλλοι θεοί που συμπαθούν τους Αχαιούς με τις αντιδράσεις τους θα αναβάλλουν διαρκώς την κατάληξη αυτή..

! οι φραστικές απειλές του Δία συντελούν στην αυξητική πορεία της έντασης και σηματοδοτούν την όξυνση της σύγκρουσης.. (οι απειλές του Δία απηχούν μάλλον τις συγκρούσεις μεταξύ των θεών σε ένα μακρινό παρελθόν, πολύ πριν ο Δίας επιβάλλει την εξουσία του και επικρατήσει στον κόσμο τάξη και αρμονία..)..

! πάντως, η Ήρα φοβισμένη βουβάθηκε και η ατμόσφαιρα ανάμεσα στους θεούς που παρακολουθούσαν τον καυγά έγινε βαριά..

Η μεσολάβηση του Ήφαιστου: ο Ήφαιστος, ο γιος των δύο μεγάλων θεών, παίρνει το λόγο και προσπαθεί να εξομαλύνει την κατάσταση (όπως και ο Νέστορας προηγουμένως επιχείρησε να ηρεμήσει τον Αγαμέμνονα και τον Αχιλλέα):

î επισημαίνει πως είναι φοβερό οι πρώτοι των θεών να καβγαδίζουν για τους ασήμαντους θνητούς και να χαλάνε άνευ λόγου τη θεϊκή μακαριότητά τους..

î προτείνει στη μητέρα του να είναι υπομονετική και τρυφερή με το Δία, διότι αυτός είναι ο πρώτος από όλους τους θεούς και παντοδύναμος (οι νουθεσίες του Ήφαιστου, σε αντίθεση με εκείνες του Νέστορα, απευθύνονται στο ένα από τα διαπλεκόμενα πρόσωπα κι όχι και στα δύο)..

î προειδοποιεί τη μητέρα του πως ο Δίας, αν οργιστεί, είναι ικανός να φέρει τα πάνω κάτω και να ξυλοκοπήσει ακόμη και την ίδια, χωρίς μάλιστα να μπορεί κανείς να τη βοηθήσει..

î υπενθυμίζει, χρησιμοποιώντας ένα παράδειγμα από το παρελθόν (αναδρομική αφήγηση), όπως και ο Νέστορας, ότι κάποτε που ο ίδιος εξόργισε το Δία, εκείνος τον άρπαξε από το πόδι και τον πέταξε από τον Όλυμπο στη Λήμνο (ο ποιητής εδώ προσαρμόζει μια γνωστή ιστορία στις ανάγκες της σκηνής, αφού, σύμφωνα με την παράδοση, η Ήρα είχε πετάξει τον Ήφαιστο από τον Όλυμπο, όταν γεννήθηκε ο δύσμορφος θεός, κι όχι ο Δίας)..

Ανθρωπομορφισμός Ήφαιστου: έντονη είναι η αντίληψη του ανθρωπομορφισμού στη σκηνή της πτώσης του Ήφαιστου στη Λήμνο, όπου έπεσε με την ψυχή στο στόμα, δηλαδή ετοιμοθάνατος, αν και θεός!

Το τέλος του θεϊκού καυγά και η αποκατάσταση της ηρεμίας: η ανάμνηση της αστείας ιστορίας, κατά την οποία ο Ήφαιστος, μέχρι να πέσει στη γη, αιωρείτο στο κενό, κάνει την Ήρα να χαμογελάσει.. τότε ο Ήφαιστος σηκώνεται κουτσαίνοντας, αρπάζει την κανάτα με το νέκταρ και, αγκομαχώντας από το βάρος της, αρχίζει να γεμίζει τα ποτήρια των θεών.. όλοι όμως  γελούν βλέποντας τον κακοφτιαγμένο θεό να τους υπηρετεί.. πράγματι, είναι έντονα κωμική η σκηνή του χωλού θεού σε ρόλο οινοχόου, που κανονικά αρμόζει σε κάποιον ωραίο και καλοσχηματισμένο (στ. 585, 600-601).. κατ’ επέκταση, η ένταση διαλύεται και η διαμάχη παίρνει τέλος (η παρέμβαση του Ήφαιστου φαίνεται να είναι πιο αποτελεσματική από εκείνη που είχε επιχειρήσει ο Νέστορας, καθώς, ενώ η Ήρα παραιτείται ολοκληρωτικά, ο Αχιλλέας, παρά τη φαινομενική υποχώρησή του, καιροφυλακτεί)..

Αντιστοιχία ανάμεσα στο θεϊκό και το ανθρώπινο επίπεδο: η αλληλοεπίδραση ανάμεσα στον κόσμο των ανθρώπων και των θεών γίνεται αντιληπτή με τις αντιστοιχίες γεγονότων που διαδραματίστηκαν τόσο στη γη όσο και στον «ουρανό»:

î αναστατώθηκε το στρατόπεδο των Αχαιών με αφορμή το Χρύση που ήρθε να παρακαλέσει για την κόρη του, αναστατώνεται τώρα και ο Όλυμπος με αφορμή τη Θέτιδα που ήρθε να παρακαλέσει για το γιο της..

î στη γη καβγάδισαν οι δύο πρώτοι του στρατού, ο πρώτος βασιλιάς με τον πρώτο πολεμιστή, στον Όλυμπο ερίζουν οι δύο πρώτοι θεοί, ο Δίας και η Ήρα..

î ανάμεσα στους ερίζοντες μπαίνει αυτεπάγγελτα ένας μεσολαβητής, για να σταματήσει τη διαμάχη, στη γη ο Νέστορας και στον Όλυμπο ο Ήφαιστος..

î στο τέλος κατευνάζονται τα πνεύματα και στη γη και στον Όλυμπο..

Ο ρόλος της σκηνής της φιλονικίας Δία – Ήρας: η θεατρική σκηνή της έριδας των δύο θεών μας δίνει στοιχεία από τη ζωή και την οργάνωση – ιεραρχία της θεϊκής κοινότητας, αλλά συμβάλλει αποφασιστικά και στην πλοκή του μύθου, καθώς η ανυποχώρητη στάση του Δία και η υπογράμμιση της εξουσίας και της δύναμής του μας βεβαιώνουν ότι θα τηρήσει την υπόσχεσή του στη Θέτιδα..

Το γεύμα των θεών: καθώς η έριδα Δία και Ήρας έληξε μέσω της κωμικής παρέμβασης του Ήφαιστου, οι θεοί πλέον ανέμελοι έτρωγαν και έπιναν, απολαμβάνοντας τη μουσική από την κιθάρα του Απόλλωνα και το γλυκόλαλο τραγούδι των Μουσών.. το χαρούμενο συμπόσιο με το οποίο κλείνει η σκηνή στον Όλυμπο μας δείχνει ότι η ζωή των θεών είναι χωρίς βάσανα και οι συγκρούσεις και οι μικροδιαφορές τους δεν διαρκούν πολύ..

Ανθρωπομορφισμός θεών: όπως και στις ανθρώπινες κοινωνίες, αντίστοιχα και οι θεοί αναγνωρίζουν την ανωτερότητα του βασιλιά τους, αλλά είναι και απείθαρχοι (ιδίως, αν πλήττονται τα συμφέροντά τους, είναι έτοιμοι να ξεσηκωθούν).. έχουν τις ίδιες με τους ανθρώπους βιολογικές ανάγκες (τρώνε, πίνουν και, όταν νυχτώνει, κοιμούνται).. παρουσιάζουν επίσης ανθρώπινα συναισθήματα, τα οποία δε διστάζουν να εκδηλώσουν: οργίζονται, φοβούνται, ζηλεύουν, λυπούνται, χαίρονται, κοροϊδεύουν και, αν νιώθουν δυνατοί, εύκολα απειλούν τους άλλους..

ΡΑΨΩΔΙΑ Γ΄

Η ΤΕΙΧΟΣΚΟΠΙΑ (στ. 121-244)

Δομή:

î Η ειδοποίηση της Ελένης και η άμεση έλευσή της στα τρωικά τείχη (121-145)

î Τα σχόλια των Τρώων γερόντων για την Ελένη (146-160)

î Ο Πρίαμος ζητά πληροφορίες για τους Αχαιούς από την Ελένη (161-170)

î Πληροφορίες για τον Αγαμέμνονα (171-190)

î Πληροφορίες για τον Οδυσσέα και το Μενέλαο (191-224)

î Πληροφορίες για τον Αίαντα και τον Ιδομενέα (225-233)

î Η απορία της Ελένης για την απουσία του Κάστορα και του Πολυδεύκη (234-244)

Η ειδοποίηση της Ελένης από την Ίριδα για τη μονομαχία: η Ίρις (φαινόμενο ενανθρώπισης, καθώς παρουσιάζεται με τη μορφή της Λαοδίκης) ενεργεί αυθόρμητα, αφού δεν αναφέρεται ούτε υπονοείται κάποια απόφαση του Δία.. το μοναδικό σχέδιο του Δία που βρίσκεται σε εξέλιξη είναι η υλοποίηση της υπόσχεσης που έδωσε στη Θέτιδα, το οποίο όμως καθυστερεί ή και κινδυνεύει λόγω της μονομαχίας του Μενέλαου με τον Πάρη.. η μονομαχία πάντως εξυπηρετεί το σχέδιο του ποιητή, καθώς στην ουσία «μεταφερόμαστε» στην αρχή του πολέμου και δίνεται η εντύπωση στον ακροατή ότι όλα τώρα αρχίζουν..

Η σκοπιμότητα της ανάγκης εμφάνισης της Ελένης στα τρωικά τείχη:

î γίνεται άμεσα αντιληπτή η αφορμή του τρωικού πολέμου και το έπαθλο της επικείμενης μονομαχίας..

î καλύπτεται ο απαιτούμενος χρόνος για την προετοιμασία της θυσίας και των όρκων στο πεδίο της μάχης (αληθοφάνεια χρόνου).. ð έτσι, η σκηνή της τειχοσκοπίας λειτουργεί ως επιβράδυνση, που επιτείνει το ενδιαφέρον και την αγωνία του ακροατή για την εξέλιξη της υπόθεσης, αλλά προσφέρει ταυτόχρονα και σημαντικές πληροφορίες..

Η περιγραφή του υφαντού της Ελένης: η περιγραφή του υφαντού αποτελεί ένα είδος «έκφρασης» (στον τεχνικό όρο «έκφραση» εντάσσεται κάθε περιγραφή έργου εικαστικών τεχνών).. Το υφαντό της Ελένης:

î δηλώνει πόσο αισθητός είναι ο πόλεμος στο εσωτερικό της πόλης..

î υπογραμμίζει πόσο αυτός ο πόλεμος απασχολεί την ηρωίδα, που αισθάνεται υπεύθυνη για όσα συμβαίνουν.. το γεγονός μάλιστα πως το υφαντό απεικονίζει  όσα υποφέρουν για χάρη της οι Αχαιοί και οι Τρώες προσδίδει τραγική και δραματική διάσταση..

Η περιγραφή των διαδραματιζόμενων στο πεδίο της μάχης από την Ίριδα: η περιγραφή των προετοιμασιών στο πεδίο της μάχης σε ευθύ λόγο (130-138) δίνει τη δυνατότητα στον ποιητή να αποδώσει με δραματικότερο τρόπο την εικόνα των καθιστών στρατιωτών και να τονίσει κατά συνέπεια την άμεση εμπλοκή της Ελένης στα γεγονότα..

Το άκουσμα της μονομαχίας: μόλις η Ελένη άκουσε το όνομα του Μενέλαου, η καρδιά της γέμισε με αφάνταστη πίκρα και νοσταλγία για όλα αυτά που είχε χάσει, την πατρίδα, τον άντρα και τους γονείς της.. αμέσως πετάγεται ορθή, βάζει στο κεφάλι τον αραχνοΰφαντο πέπλο της και, κλαίγοντας, φεύγει από το θάλαμο με κατεύθυνση τα τείχη της Τροίας..

Η θέση της γυναίκας στην Ομηρική εποχή: στο ομηρικό έργο οι γυναικείες μορφές κατέχουν μια ξεχωριστή θέση και δεν είναι καθόλου περιορισμένες (το διαπιστώσαμε ήδη στον τρόπο με τον οποίο αναφέρθηκε ο Αγαμέμνονας για τη Χρυσηίδα, στην ξεχωριστή μορφή της Θέτιδας και στην επιβολή που έχει η Ήρα πάνω στο Δία).. έτσι, τις βλέπουμε (ιδιαίτερα τις αριστοκράτισσες) να βγαίνουν από το σπίτι (η Ελένη πηγαίνει στα τείχη της Τροίας) και να συνομιλούν δημόσια με τους άνδρες (η Ελένη συνομιλεί με τον Πρίαμο ενώπιον των γερόντων της Τροίας).. οπωσδήποτε όμως η γυναίκα είχε περιορισμούς και σε εκείνη την εποχή.. κατά βάση, ζούσε παράμερα από τους άνδρες, και, όταν εμφανιζόταν μπροστά τους, σκέπαζε το κεφάλι της και συνοδευόταν συνήθως από τις πιστές της θεραπαινίδες.. η παρουσία των ακολούθων αυτών, πέρα από την επισημότητα που μπορεί να προσδίδει στην εμφάνιση μιας γυναίκας της αριστοκρατίας, αποτελεί και ένα περιοριστικό μέσο στην απόλυτη ελευθερία της..

Η εμφάνιση της Ελένης στα τρωικά τείχη: σε κάθε ομηρική μονομαχία το έπαθλο θα έπρεπε να βρίσκεται στο χώρο όπου γινόταν η σύγκρουση των δύο αντιπάλων.. έπρεπε λοιπόν να τους είναι ορατό, γιατί αυτό ανταποκρίνεται σε μια πρωτόγονη απαίτηση του ανθρώπου, ότι δηλαδή αυτό που για χάρη του θα αγωνιστείς με κίνδυνο της ζωής σου επιβάλλεται να το δεις, να αποτιμήσεις την αξία του και έπειτα να παλέψεις για να το κερδίσεις.. γι’ αυτό και ο ποιητής τοποθετεί την Ελένη σε περίοπτη θέση στα τείχη και δεν περιορίζεται μόνο στην αναγγελία του ποιο είναι το έπαθλο.. από την άλλη, ωστόσο, το ότι οι δύο ανταγωνιστές αποφάσισαν να μονομαχήσουν με έπαθλο την Ελένη, χωρίς κανένας να την ρωτήσει με ποιον επιθυμούσε να ζήσει, την καταδεικνύει ως ένα άβουλο πλάσμα στα χέρια των ανδρών, ως πολύτιμο αλλά άψυχο αντικείμενο..

Τα ονόματα των Τρώων γερόντων: τα ονόματά τους έχουν ηρωικό ή τιμητικό χαρακτήρα, όπως θα ταίριαζε στους συμβούλους της πόλης.. εξαίρεση αποτελεί ο Ουκαλέγων (αυτός που δε φροντίζει, ο αμέριμνος).. το περίεργο αυτό όνομα πρέπει να ήταν παραδοσιακό, αφού ο ποιητής δύσκολα θα επινοούσε ένα όνομα αταίριαστο με την ιδιότητα του συμβούλου..

Τα σχόλια των Τρώων συμβούλων: όταν οι γέροντες βλέπουν την Ελένη, καθηλώνονται από την ομορφιά ης και σιγομουρμουρίζουν ανάμεσά τους: άξιζαν στα αλήθεια και ο πόνος και τα δάκρυα του πολέμου για μια τέτοια γυναίκα.. ωστόσο, παρά τον εκστατικό τους θαυμασμό, οι γέροντες πολύ θα ήθελαν να φύγει η Ελένη από την Τροία, διότι θα γίνει η συμφορά τους.. τα λόγια αυτά δεν αντιφάσκουν ως προς το εγκώμιο της Ελένης, αλλά απλά αποτυπώνουν τα πιστεύω των αρχαίων ελλήνων.. κι αυτό γιατί οι αρχαίοι απεχθάνονταν και φοβούνταν καθετί το υπερβολικό, όπως η έξω από τα ανθρώπινα μέτρα ομορφιά της Ελένης.. η υπερβολή για τους αρχαίους αποτελούσε ύβρη, που τελικά μόνο συμφορές προκαλεί..

Η ανείπωτη ομορφιά της Ελένης: ο ποιητής σχολιάζει την ομορφιά της Ελένης όχι με μια περιγραφή της μορφής της, αλλά μέσα από τα συναισθήματα του θαυμασμού που προκαλεί η εμφάνισή της.. ο τρόπος αυτός παρουσίασης της γυναικείας ομορφιάς είναι πράγματι εντυπωσιακός, γιατί κατορθώνει να μη δεσμεύει το κάλλος με εικονιστικούς χαρακτηρισμούς.. άλλωστε, το ωραίο είναι μια έννοια που προσδιορίζεται με βάση το αισθητικό κριτήριο του καθενός.. με την τεχνική λοιπόν αυτή η ομορφιά της Ελένης αποκτά μεγαλύτερη αίγλη..

Η Ελένη και ο Πρίαμος: ο Πρίαμος καλεί την Ελένη κοντά του και της μιλά φιλικά, αλλά και με πατρική τρυφερότητα.. καθόλου δεν την κακίζει για τον πόλεμο, στον οποίο εξαιτίας της έχει εμπλακεί ο λαός του.. αντίθετα, την απαλλάσσει από κάθε ευθύνη, αποδίδοντας, όπως συνήθιζαν οι ομηρικοί άνθρωποι, τα πάντα στους θεούς.. κατόπιν, ο Πρίαμος της ζητά να ατενίσει πάνω από τα τείχη τον αχαϊκό στρατό και να τον πληροφορήσει για τους άνδρες που βλέπει να ξεχωρίζουν από όλους τους αντιπάλους του.. κι έτσι, η τειχοσκοπία ξεκινά..

Ρόλος τειχοσκοπίας:

î δίνεται η ευκαιρία στον ποιητή να αναπτύξει τις σκέψεις και όλη τη διακύμανση των συναισθημάτων της Ελένης..

î θα παρακολουθήσουμε τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν οι πολιορκούμενοι τους σπουδαίους αρχηγούς των πολιορκητών τους.. ο θαυμασμός μάλιστα που θα δείξουν ο Πρίαμος και ο Αντήνορας για τους αντιπάλους τους αναδεικνύει στο έπακρο την ανδρεία των Αχαιών αλλά και το ηθικό μεγαλείο των Τρώων..

î θα μας δοθεί η δυνατότητα να παρακολουθήσουμε και άλλα γεγονότα που ανάγονται στην προϊστορία της Ιλιάδας..

î η αφήγηση αποκτά προοπτική και βάθος, με την έννοια ότι η περιγραφή ενός στρατού ή μάχης δίνεται από ψηλά..

î η παρατήρηση του στρατοπέδου πάνω από τα τείχη δημιουργεί την εντύπωση αρχαίου θεάτρου και συμπληρώνει την εικόνα που σχημάτισε ο ακροατής του έπους με τον Κατάλογο της ραψ. Β΄.. με την τειχοσκοπία ο ποιητής απομακρύνει τον ακροατή του από το αχαϊκό στρατόπεδο και του προσφέρει μια εποπτική εικόνα όλου του τρωικού πεδίου, όπου διεξάγονται οι πολεμικές επιχειρήσεις..

Ο αντίκτυπος της θετικής στάσης του Πριάμου στην Ελένη: η αγάπη με την οποία ο Πρίαμος αντιμετώπισε την Ελένη και η θέα των δικών της ανθρώπων από τα τείχη της ξυπνούν τις κοιμισμένες ενοχές της, αλλά και τις τύψεις της για τους φίλους που άφησε πίσω της και κυρίως για τη μοναχοκόρη της.. πάνω στις Σκαιές Πύλες, καθώς βρίσκεται απέναντι στον Πρίαμο που της συμπεριφέρεται σαν να ήταν νόμιμη νύφη του, η Ελένη αισθάνεται να την πνίγουν οι ενοχές και ξεσπά.. καταριέται τον εαυτό της και αυτοοικτίρεται.. εντούτοις, από σεβασμό στον πεθερό της ξεχνά την προσωπική της πίκρα και ικανοποιεί την περιέργειά του σχετικά με τους αρχηγούς των Αχαιών..

Τα σχόλια του Πριάμου για τους αρχηγούς των Αχαιών: η εξωτερική περιγραφή των προσώπων που δίνεται από τον Πρίαμο φτάνει μέχρι την απόδοση εσωτερικών ψυχικών χαρισμάτων μόνο στην περίπτωση που αυτό αντανακλάται στην εξωτερική εμφάνιση και το παράστημα των ηρώων (π.χ. στ. 169-170, όπου το παράστημα του Αγαμέμνονα αποπνέει σεβασμό, επιβλητικότητα και αρχοντιά).. αντίθετα, η Ελένη στις περιγραφές της δίνει τα ψυχικά χαρίσματα και τον εσωτερικό κόσμο των αρχηγών των Ελλήνων, επειδή τους γνωρίζει καλά.. να σημειωθεί επίσης ότι ο ποιητής αποφεύγει να βάλει τον Πρίαμο ή την Ελένη να αναφερθούν στον Αχιλλέα ή στην απουσία του.. η ραψωδία Γ΄ είναι η μόνη στην οποία δε γίνεται καθόλου λόγος για τον Αχιλλέα..

Πρίαμος: ο ποιητής αναδεικνύει την άμετρη αρχοντιά και ευγένεια του Πριάμου όχι μόνο από τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρεται στην Ελένη, αλλά και από την εκτίμηση και το θαυμασμό που δείχνει για τους αντιπάλους του Αχαιούς βασιλιάδες..

Αγαμέμνονας: ο πρώτος που διέκρινε ο Πρίαμος και που του φάνηκε ως βασιλιάς ήταν ο Αγαμέμνονας.. ο βασιλιάς των Τρώων θαυμάζει λοιπόν το παράστημα του αρχιστράτηγου των Ελλήνων και τον μακαρίζει που οδηγεί τόσο πλήθος στρατού.. τέτοιο στράτευμα, θυμάται ο Πρίαμος, δεν είχε συγκεντρωθεί ούτε όταν πολέμησε μαζί με τους Φρύγες εναντίον των Αμαζόνων (εδώ, ο Πρίαμος, σαν άλλος Νέστορας, αναφέρεται σε κατορθώματα του παρελθόντος του = αναδρομική αφήγηση)..

Ο Οδυσσέας και ο Μενέλαος: ο επόμενος άνδρας που ξεχώρισε ο Πρίαμος δεν είχε το ανάστημα του Αγαμέμνονα, αλλά είχε ύφος αρχηγού.. η  Ελένη αναφέρει πως πρόκειται για τον πολυμήχανο και πολύπειρο Οδυσσέα από την Ιθάκη, ενώ ο Αντήνορας, παρεμβαίνοντας, επιβεβαιώνει τις κρίσεις της, καθώς τον είχε γνωρίσει στο παρελθόν, όταν εκείνος και ο Μενέλαος επισκέφτηκαν την Τροία (η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της προσπάθειας για ειρηνική διευθέτηση των διαφορών Ελλήνων και Τρώων.. συμμετείχαν ο Οδυσσέας ως ο πιο εύστροφος των Αχαιών και ο Μενέλαος ως ο άμεσα ενδιαφερόμενος = αναδρομική αφήγηση).. θα πρέπει να τονιστεί ότι η παρέμβαση του Αντήνορα γίνεται ώστε ο Μενέλαος να περιγραφεί από κάποιον τρίτο κι όχι από την πρώην γυναίκα του, η οποία θα βρισκόταν σε δύσκολη θέση, αν υποχρεωνόταν να μιλήσει κολακευτικά και επαινετικά για τον πρώτο της άντρα στους Τρώες και στον τωρινό πεθερό της.. ο ευγενής Τρώας (Αντήνορας) λέει μάλιστα πως κι οι δύο Αχαιοί ήταν πολύ συνετοί, αλλά διέφεραν μεταξύ τους:

î ο Μενέλαος εντυπωσίαζε με την επιβλητική κορμοστασιά του και, παρά το νεαρό της ηλικίας του, ήταν ικανότατος ρήτορας, μιλούσε με γλυκύτητα, λακωνική συντομία (η λακωνικότητα του βασιλιά της Σπάρτης δεν έχει σχέση με το γνωστό «λακωνίζειν» των Δωριέων, των οποίων η κάθοδος θα γίνει έναν αιώνα περίπου μετά τα τρωικά) και με απόλυτη ευστοχία..

î ο Οδυσσέας, παρόλο που υστερούσε στο παράστημα, κατάφερνε να καθηλώνει το ακροατήριό του και οι λόγοι του έπεφταν σαν τις νιφάδες του χιονιού (για να αποδώσουμε την πυκνότητα και την ταχύτητα των λόγων ή οτιδήποτε άλλου στα νέα ελληνικά χρησιμοποιούμε παρομοιώσεις με το χαλάζι ή τη βροχή).. όταν μάλιστα σηκώθηκε να μιλήσει, θυμάται ο Αντήνορας, στάθηκε ακίνητος μπροστά σε όλους, τραβώντας τα βλέμματά τους πάνω του.. ωστόσο, ως γνωστόν, το ακίνητο σκήπτρο δήλωνε ότι αυτός που το κρατούσε ήταν ανόητος ή οργισμένος, γιατί ο χαρισματικός ρήτορας έκανε χειρονομίες, δίνοντας έμφαση σε κάποια σημεία του λόγου του.. η συμπεριφορά όμως του Οδυσσέα, σε συνδυασμό με το στ. 217 και 221-223 φαίνεται πως οφειλόταν στην πολλή σκέψη (παρατηρούμε λοιπόν έντονη αντίθεση μεταξύ εξωτερικής εικόνας και πραγματικής αξίας του ομιλητή)..

Αίαντας και Ιδομενέας: ο Πρίαμος θαυμάζει επίσης έναν άνδρα που ξεχωρίζει με την τεράστια σωματική του διάπλαση.. είναι ο Αίαντας, του λέει η Ελένη.. η ηρωίδα υποδεικνύει επιπλέον και τον Ιδομενέα που μοιάζει με θεό, αν και για τον ήρωα αυτό δε ρωτήθηκε.. ωστόσο, τον γνώριζε προσωπικά γιατί τον φιλοξενούσαν με τον Μενέλαο συχνά στο παλιό της σπίτι στη Σπάρτη.. αλλά η ανάμνηση των χαμένων οικογενειακών στιγμών φέρνει στο νου της τα δύο αδέλφια της, που ακόμα δεν έχει διακρίνει ανάμεσα στους Αχαιούς.. ίσως η αγωνία της για αυτά να δικαιολογεί και τα σύντομά της σχόλια για τον Αίαντα και τον Ιδομενέα, που βρίσκονται σε έντονη αντίθεση με τις μακροσκελείς αναφορές της στον Αγαμέμνονα και τον Οδυσσέα..

Κάστορας και Πολυδεύκης: η αναζήτηση από την Ελένη των δύο αδελφών της βοηθάει τον ποιητή να κλείσει ομαλά τη συζήτησή της με τον Πρίαμο και γενικότερα τη σκηνή της τειχοσκοπίας, ενώ παράλληλα δημιουργεί τραγική ειρωνεία, καθώς η ωραία κόρη αγνοούσε ότι τα αδέλφια της είχαν πεθάνει.. ταυτόχρονα, τονίζεται η έσχατη μοναξιά και η απομόνωση της ηρωίδας, που εγκλωβίζεται και πάλι στις ενοχές της (φοβάται πως τα αδέλφια της δεν εμφανίζονται από την ντροπή τους για εκείνη)..

ΡΑΨΩΔΙΑ Ζ΄ 

Το επεισόδιο Γλαύκου – Διομήδη (στ.119-236)

Δομή:

î Η έκπληξη του Διομήδη (119-129)

î Το παράδειγμα του Διομήδη για τον υβριστή που τιμωρήθηκε

  (130-143)

î Η απάντηση του Γλαύκου:τα κατορθώματα του Βελλερεφόντη

  (144-211)

î Η ανανέωση της πατρογονικής φιλίας των δύο αντιπάλων

  (212-236)

Στ.119: Με το επεισόδιο Γλαύκου – Διομήδη ο ποιητής καλύπτει το χρονικό κενό που χρειάζεται ο Έκτορας μέχρι να φτάσει στην Τροία.. δημιουργεί επίσης μια ειρηνική ανάπαυλα στη διάρκεια της οποίας απομακρύνεται ο κίνδυνος από τα τρωικά στρατεύματα, αφού με το πρόσχημα της μονομαχίας που μετατρέπεται σε εταιρική ομιλία δεν έχουμε σκηνές μάχης, και έτσι δεν γίνεται έντονα αισθητή η απουσία του προμάχου των Τρώων, του Έκτορα.. η αναπάντεχη εξάλλου μεταστροφή της μονομαχίας σε εταιρική ομιλία με κατάληξη την αναγνώριση  και την ανανέωση της πατρογονικής φιλίας συγχέει τα όρια του πολέμου και της ειρήνης και προετοιμάζει για τις ειρηνικές σκηνές που θα ακολουθήσουν στο εσωτερικό της Τροίας..

Στ.120-122: οι συνθήκες της ομηρικής μάχης (π.χ. χρήση αγχέμαχων όπλων) ανάγκαζε τους εχθρικούς στρατούς να βρίσκονται πολύ κοντά, έτσι ώστε οι ήρωες να έχουν κάθε φορά τη δυνατότητα να συνομιλούν, να καυχιούνται για την ανδρεία τους, να χλευάζουν ή να απειλούν τον αντίπαλό τους.. ανάλογα επεισόδια συναντάμε στα «απομνημονεύματα» των αγωνιστών του 1821..

Στ.123 κ.ε.: η έκπληξη του Διομήδη δημιουργεί το εύλογο ερώτημα, πώς είναι δυνατό να μη συνάντησε ο Αργείος ήρωας ποτέ ως τώρα το Γλαύκο στη μάχη.. σύμφωνα με τους Αλεξανδρινούς σχολιαστές ο Γλαύκος δεν πολεμούσε στους προμάχους.. αυτή τη θέση την είχε ο Σαρπηδόνας, γι΄ αυτό δεν έχει συγκρουστεί μέχρι τώρα με το Διομήδη που ήταν αρχηγός αγήματος.. ίσως πάλι το σχέδιο του ποιητή απαιτούσε οι δύο ήρωες να μην έχουν συναντηθεί ως τώρα.. οι καυχησιολογίες του Διομήδη δικαιολογούνται με βάση την αριστεία του (ραψωδία Ε) στην απόληξη της οποίας εντάσσεται αυτή η μονομαχία που θα μεταστραφεί σε συμφιλίωση.. αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η αναφορά του ήρωα προς τους θεούς και ο σεβασμός του προς αυτούς τον προφυλάσσουν από την ύβρη..

Στ. 128-129: ο ποιητής βάζοντας το Διομήδη να δηλώνει διπλά ότι δε θέλει να συγκρουστεί μ΄ έναν θεό: α) αφήνει να εννοηθεί ότι οι επιθέσεις του ήρωα κατά της Αφροδίτης και του Άρη έγιναν κατόπιν εντολής της Αθηνάς, β) ακυρώνει έτσι την προφητεία της Διώνης (Ε 410-415), γιατί ο Διομήδης δεν είναι ασεβής και υβριστής, γ) προβάλλει τη θεϊκή ομορφιά του Γλαύκου, δ) τονίζει τη γενναιότητα και την ευσέβεια του Διομήδη..

Ηθογράφηση του Διομήδη: τον χαρακτηρίζουν η γενναιότητα, η ευσέβεια, η συνείδηση των ανθρώπινων ορίων του, η αποφυγή της ύβρης και η συνείδηση της αξίας και της ανδρείας του (αφού όμως την έχει αποδείξει με την αριστεία του στο Ε)..

Στ.130 κ.ε.: Ο Διομήδης στηρίζει την άποψή του με ένα μυθολογικό παράδειγμα.. σύμφωνα με την παράδοση οι θεοί τιμώρησαν τον βασιλιά των Ηδωνών καταδικάζοντας τη χώρα του σε σιτοδεία και λιμό.. για να σωθούν οι κάτοικοι από τη θεϊκή οργή έδεσαν το βασιλιά τους στο Παγγαίο όρος, όπου των κατασπάραξαν τα θηρία.. επισημαίνονται στο μυθολογικό παράδειγμα του Διομήδη οι αντιδράσεις που συνάντησε η λατρεία του θεού των λαϊκών μαζών, του Διονύσου, μέχρι να επικρατήσει και να εδραιωθεί..

Στ.145 κ.ε.: στην πλατιά αναφορά του Γλαύκου στους προγόνους του (επική άνεση) παρατηρούμε τη μελαγχολική διάθεση του ήρωα στην αρχή του λόγου του, την έκδηλη περηφάνια με την οποία αναφέρεται στους προγόνους του, τη χρήση της παρομοίωσης (στ. 146-149) παρμένη από την ανοιξιάτικη και φθινοπωρινή φύση, καθώς και τα θέματα: α) της παντρεμένης γυναίκας, η οποία εκδικείται το νέο που αρνείται τον έρωτά της συκοφαντώντας τον στον άντρα της, β) το παραμυθικό στοιχείο που περιέχει η αποστολή του Βελλερεφόντη στον Ιοβάτη με τα λυγρά σήματα και τους δύσκολους άθλους (πβ. άθλοι του Ηρακλή)..

Στ. 166-167: η ιερότητα του φιλοξενούμενου δηλώνεται στους στίχους..

Στ.171: προειδοποιείται ο ακροατής ότι ο ήρωας θα έχει βοηθούς τους θεούς και η περιπέτειά του θα έχει αίσια έκβαση..

Στ.200 κ.ε.: Ο Βελλερεφόντης τιμωρείται από τους θεούς για την ύβρη του, όταν θέλησε να ανέβει με το φτερωτό του άλογο, τον Πήγασο, στον Όλυμπο.. ο ποιητής ωστόσο δεν αναφέρει την ύβρη του ήρωα, επειδή ήταν πολύ γνωστή στο ακροατήριό του ή επειδή απέφυγε να αναφέρει στη διήγηση του Γλαύκου την ύπαρξη του Πηγάσου που βοήθησε στην υλοποίηση των άθλων..

Στ.207-209: Αχαιοί και Τρώες διαπνέονται από τις αξίες και τα ιδανικά του ίδιου ηρωικού κώδικα (πβ. Ζ στ.480-481 και Λ στ.784)..

Στ.213 κ.ε.: η κίνηση του Διομήδη να στυλώσει το κοντάρι του στη γη σηματοδοτεί τη λήξη μιας μονομαχίας που δεν άρχισε και τη μεταστροφή της σε συμφιλίωση.. ο στίχος 217 θυμίζει το λόγο του Μέντη στον Τηλέμαχο («Ναι, καμαρώνουμε πως είμαστε αμοιβαίοι φίλοι, γονικοί ανέκαθεν…», α στ.207)..

Στ.214: Ο βασιλιάς κρατάει το σκήπτρο (αντιστοιχία προς την ποιμενική ράβδο) και προστατεύει, κατευθύνει και διοικεί το λαό του, όπως ο βοσκός το κοπάδι του.. οι υπήκοοι έχουν υποχρέωση υπακοής και απόλυτης υποταγής απέναντί του..

Στ. 230 κ.ε.: Η ιπποτική συμπεριφορά των ηρώων συμπληρώνεται από την ανταλλαγή των όπλων τους, συμβολική πράξη ανανέωσης της πατρογονικής φιλίας.. ο ποιητής μάλιστα τονίζει τη συγκινησιακή έξαρση της στιγμής και δικαιολογεί μ΄ αυτήν το συναισθηματικό παρασυρμό του Γλαύκου να ανταλλάξει τα χρυσά του όπλα με τα χάλκινα του Διομήδη, χαρακτηριστική λεπτομέρεια που τονίζει και αυτή την ανθρωπιά της σκηνής, που στέκει πάνω από μίση και υλικές αξίες.. ιδιαίτερα στο στίχο 234 να σημειώσουμε πάλι ότι πίσω από κάθε ενέργεια καλή ή κακή βρίσκεται η θεϊκή δύναμη, σύμφωνα με τις αντιλήψεις της ομηρικής κοινωνίας, αλλά αυτό δεν αφαιρεί την ελευθερία από τον ομηρικό άνθρωπο ούτε μειώνει την ευθύνη του..

Ο Έκτορας στην Τροία (στ. 369-529)

Δομή:

î Η αναζήτηση της Ανδρομάχης από τον Έκτορα (369- 389)

î Η συνάντηση Έκτορα και Ανδρομάχης (390- 465)

î Ο Έκτορας και ο Αστυάνακτας (466-481)

î Ο αποχαιρετισμός Έκτορα και Ανδρομάχης (482- 502)

î Ο Έκτορας με τον Πάρη ξεκινούν για τη μάχη (503- 529)

Η αναζήτηση: η σκηνή της αναζήτησης είναι γεμάτη κίνηση και δράση (στοιχεία δραματικότητας).. όπως ξέρουμε, ο Έκτορας αναζητά τη γυναίκα και το γιο του, διότι δεν ήξερε αν θα τον ξανάβλεπαν ζωντανό (η μάχη είναι πολύ κρίσιμη και ανά πάσα στιγμή υπάρχει ο κίνδυνος για τους πολεμιστές να σκοτωθούν).. φτάνοντας όμως στο σπίτι του ο Έκτορας δε βρίσκει την Ανδρομάχη.. με βάση τον ποιητικό σχεδιασμό, δεν έπρεπε να τη βρει εκεί, στην ασφάλεια του σπιτιού.. έπρεπε να τη συναντήσει στα τείχη της Τροίας, κάτω από τα οποία λυσσομανούσε ο πόλεμος, εκεί όπου τα συναισθήματα γίνονται πιο έντονα και ο αποχωρισμός κλείνει μέσα του όλη την αγωνία του επικείμενου θανάτου..

Στ. 375: ο ποιητής τονίζει το σημείο που στάθηκε ο ήρωας, δηλαδή το κατώφλι.. ο πολεμιστής νιώθει άβολα σε ένα χώρο που δεν του ταιριάζει και βιάζεται (αντίθετα με τον αδελφό του τον Πάρη) να επιστρέψει στο δικό του χώρο, στο πεδίο της μάχης.. ο ποιητής επιμένει να προβάλλει την ταχύτητα των κινήσεων του Έκτορα από τη στιγμή που ξεκίνησε από το στρατόπεδο για την πόλη.. δίνεται έτσι η εντύπωση ότι ο πρόμαχος της πόλης νιώθει άσχημα μακριά από το χώρο στον οποίο τον καλεί το καθήκον..

Άστοχα ερωτήματα: στους στ. 378-380 έχουμε χρήση της τεχνικής των άστοχων ερωτημάτων (πρόκειται για ερωτήματα που δε βρίσκουν τη σωστή απάντηση και κατόπιν αναιρούνται διεξοδικά, ώστε να τονιστεί η τελική απάντηση).. όταν ο Έκτορας φτάνει στο σπίτι του και δε βρίσκει την Ανδρομάχη, ζητά από τις θεραπαινίδες να διαφωτιστεί με μία σειρά ερωτημάτων, τα οποία υποβάλλουν ταυτόχρονα κι όλες τις δυνατές λύσεις για το πού μπορεί να βρίσκεται.. όμως, καμιά από τις υποθέσεις του Έκτορα δεν είναι εύστοχη και η οικονόμος που του απαντά τις απορρίπτει μία μία, πριν του αποκαλύψει την αλήθεια, την οποία την τοποθετεί εμφατικά στο τέλος.. το θέμα των άστοχων ερωτημάτων είναι «τυπικό»..

Στ. 388: η υπόθεση της οικονόμου για την κατάσταση της Ανδρομάχης βρίσκεται σε απόλυτη αντιστοιχία με την πληροφορία που μας έχει δώσει ο ποιητής από το στ. 373.. η ενέργεια της Ανδρομάχης να τρέξει στα τείχη, για να μάθει νέα του Έκτορα, την εξισώνει με τις άλλες Τρωαδίτισσες που περικύκλωσαν τον Έκτορα κατά την είσοδό του στην πόλη, αγωνιώντας να μάθουν νέα για τους δικούς τους.. ωστόσο, η Ανδρομάχη τίθεται στο χώρο των Σκαιών Πυλών σε μια άλλη χρονική στιγμή, ώστε αυτή η συνάντηση να απομακρύνεται συνεχώς και να μοιάζει αδύνατη, προκαλώντας την αγωνία του ακροατή, ως την τελευταία στιγμή που οι δύο σύζυγοι θα συναντηθούν σαν από σύμπτωση (η Ανδρομάχη λόγω της ανησυχίας της εξωθείται στα τείχη για να αναζητήσει τον άντρα της στο χώρο του.. ο Έκτορας, επιθυμώντας να δει τους δικούς του, τους αναζητά στο δικό τους χώρο, στο παλάτι.. δεν τους βρίσκει όμως και η βιασύνη του να γυρίσει στη μάχη τον οδηγεί στις πύλες που βγάζουν στο στρατόπεδο.. έτσι, αν και η συνάντηση μοιάζει να ματαιώνεται, τελικά πραγματοποιείται στον μεταίχμιο χώρο των πυλών, στο σημείο δηλαδή όπου ο χώρος του μάχιμου στρατιώτη και του άμαχου πληθυσμού εγγίζονται)..

Στ. 386-389: το χωρίο παραπέμπει στο Χ 460, όταν η Ανδρομάχη θα ορμήσει σαν τρελή στα τείχη, έχοντας συνειδητοποιήσει ήδη ότι ο Έκτορας είναι νεκρός.. η παραπομπή είναι ολοφάνερη και η προοικονομία διακριτική και συγκινητική..

Η σκηνή της συνάντησης:

î χώρος: η συνάντηση των συζύγων γίνεται στις Σκαιές Πύλες και εξελίσσεται ανάμεσα στους δύο κόσμους που συγκροτούν το σύμπαν της Ιλιάδας: το πεδίο της μάχης και την πολιορκημένη πόλη, δηλαδή τους πολεμιστές και τον άμαχο πληθυσμό.. με αυτόν τον τρόπο, τα τείχη της Τροίας από διαχωριστικό σύνορο που ήταν ως τώρα γίνονται σημείο επαφής..

î πρόσωπα: στη σκηνή παρευρίσκονται 4 πρόσωπα, οι δύο πρωταγωνιστές (Έκτορας και Ανδρομάχη) και τα δύο βουβά πρόσωπα (τροφός και ο μικρός γιος του ζευγαριού)..

î χαρακτήρας σκηνής: η σκηνή είναι εκτεταμένη και στατική.. εντούτοις, παρουσιάζει έντονη εσωτερική δράση, καθώς στη διάρκειά της ξεδιπλώνεται ένα πλήθος έντονων συναισθημάτων, κάτι που γίνεται φανερό από την πρώτη στιγμή, που η Ανδρομάχη κρεμιέται από το χέρι του άντρα της και κλαίει απελπισμένα..

î ρόλος: σκοπός της σκηνής είναι να διαφανεί ο ομηρικός ανθρωπισμός, να γνωρίσουμε δηλαδή τις ανθρώπινες πλευρές των ιλιαδικών ηρώων και συνάμα να απολαύσουμε μία τρυφερή οικογενειακή στιγμή, που αποτελεί αλλαγή του πολεμικού σκηνικού και συγκινητικό διάλειμμα μέσα στον όλεθρο του πολέμου.. μάλιστα, κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο ποιητής μεταπλάθει ένα καθαρά ηρωικό πολεμικό έπος σε αντιπολεμική διαμαρτυρία..

Στ. 395 («πολύδωρη συμβία»): δηλώνεται πως η Ανδρομάχη έφερε μαζί της πολλά δώρα ως προίκα ή της δόθηκαν πολλά δώρα όταν ζητήθηκε σε γάμο.. στην ομηρική βέβαια κοινωνία συνηθιζόταν ο γαμπρός να προσφέρει δώρα στον πατέρα της νύφης, αλλά δεν αποκλείονταν και αντίθετες περιπτώσεις..

Στ. 401: παρομοίωση που αποδίδει παραστατικά τη μορφή του μικρού Εκτορίδη.. το παιδί συσχετίζεται με αστέρι, ένα ουράνιο σώμα που ακτινοβολεί μεν, αλλά όχι εκτυφλωτικά (μικρότερο από τον ήλιο) και χαρίζει μια υπέροχη ομορφιά στον σκοτεινό ουρανό της νύχτας.. αντίστοιχα, κι ο μικρός Εκτορίδης ακτινοβολεί αχνά, διότι είναι ακόμη μικρός, αλλά χαρίζει την απόμακρη λάμψη της ελπίδας στη σκοτεινιά που ζώνει αυτή τη στιγμή τους γονείς του..

Ρόλος παρομοιώσεων:

î έμφαση στο προβαλλόμενο μήνυμα..

î παραστατικότητα, ζωντάνια..

î το κείμενο γίνεται πιο κατανοητό..

î διανθίζεται η αφήγηση και ο ακροατής ελκύεται..

î επιβράδυνση και επίταση της αγωνίας..

Στ. 402-403: το όνομα που ο Έκτορας και η Ανδρομάχη είχαν δώσει στο γιο τους ήταν Σκαμάνδριος, συνδέοντάς τον με τον ποταμό Σκάμανδρο, που έκανε εύφορη την τρωική πεδιάδα και λατρευόταν ως θεός – προστάτης της πόλης.. οι Τρώες, για να τιμήσουν τον πιο γενναίο πρόμαχο της πόλης τους, δηλαδή τον Έκτορα, φώναζαν το γιο του Αστυάνακτα (= βασιλιά της πόλης)..

Στ 404-405:η περιγραφή της εικόνας γίνεται με κινηματογραφικό τρόπο.. ο ποιητής, αφού ξεκίνησε με την περιγραφή του σκηνικού, προχώρησε στους πρωταγωνιστές (στ. 392..) και εστίασε στις κινήσεις πριν καταλήξει στο βλέμμα και την έκφραση του προσώπου.. το πρόσωπο του σκληρού πολεμιστή γλυκαίνει στη θέα του γιου του και ένα χαμόγελο ηρεμίας αποδίδει τα συναισθήματα του πατέρα.. η ανέλπιστη επίσης συνάντηση των δύο συζύγων δίνεται με απαράμιλλη διακριτικότητα και με άριστα ψυχολογημένο τρόπο.. λείπουν οι συναισθηματικές εξάρσεις και οι αισθησιακές λεπτομέρειες.. με λιτό τρόπο απεικονίζονται οι συγκρατημένες κινήσεις.. ο πατέρας πλησιάζει χωρίς να πει τίποτα.. το τρυφερό χαμόγελό του τα λέει όλα.. το ίδιο συμβαίνει και με τη μητέρα και σύζυγο.. η ανέλπιστη χαρά της εκφράζεται από τα δακρυσμένα μάτια της και από την αυθόρμητη κίνησή της να αγγίξει το χέρι του συντρόφου της..

Στ. 406: το επιφώνημα που πρώτο ακούγεται από τα χείλη της Ανδρομάχης είναι η απαραίτητη εισαγωγή ενός λόγου φορτισμένου συναισθηματικά, που μόλις αρχίζει, και ανταποκρίνεται στην εικόνα που έχουμε σχηματίσει για την ψυχολογική της κατάσταση  από τα λόγια του ίδιου του ποιητή (στ. 373, 394, 406) και της οικονόμας (στ. 386, 388)..

Ο λόγος της Ανδρομάχης: η Ανδρομάχη, προσπαθώντας να πείσει τον Έκτορα να μη γυρίσει πίσω στη μάχη, αναπτύσσει μια επιχειρηματολογία, η οποία στηρίζεται πότε στο συναίσθημα και πότε στην έννοια του καθήκοντος (το καθήκον όμως δεν το βλέπει ως το χρέος του πολεμιστή, αλλά ως το χρέος του άνδρα απέναντι στην οικογένειά του)..

   Στο αίσθημα καθήκοντος του Έκτορα η Ανδρομάχη βλέπει τη φιλοπόλεμη διάθεση και την παράτολμη ορμή που θα τον οδηγήσουν γρήγορα στο θάνατο.. οπότε του τονίζει πως το χρέος του δεν είναι μόνο να πολεμά, αλλά και να φροντίσει την οικογένειά του.. γιατί, αν σκοτωθεί, το παιδί του θα μείνει ορφανό και η ίδια χήρα.. και έχει πολλές πιθανότητες να σκοτωθεί, γιατί, όντας ο πιο ανδρείος από τους Τρώες, οι Αχαιοί θα ορμήσουν όλοι μαζί εναντίον του και δε θα γλιτώσει (η πρόβλεψη αποτελεί τραγική ειρωνεία, επειδή ο Έκτορας θα σκοτωθεί μόνο από έναν, το μεγαλύτερο ήρωα των Αχαιών, τον Αχιλλέα).. σ’ αυτό το σημείο η Ανδρομάχη φορτίζεται πολύ συναισθηματικά και βγάζει από την ψυχή της όλη την αγάπη που τρέφει για τον άνδρα της: του λέει πως αν τον χάσει, το μόνο που της μένει είναι να πεθάνει.. έτσι, μέσα σε ένα παραλήρημα αγάπης και αγωνίας, η Ανδρομάχη ξεδιπλώνει την ψυχή της και τονίζει πως η ύπαρξή της χωρίς τον Έκτορα δεν έχει κανένα νόημα..

   Το παραπάνω συναισθηματικό επιχείρημα ωστόσο δεν είναι λόγια χωρίς αντίκρισμα.. είναι γεγονός πως η Ανδρομάχη είναι ολομόναχη στον κόσμο, καθώς ο Αχιλλέας της αφάνισε πατέρα και επτά αδέλφια, ενώ η Άρτεμη έστειλε αιφνίδιο θάνατο στη μητέρα της.. άρα, ο μόνος άνθρωπος που έχει στον κόσμο είναι ο Έκτορας, ο οποίος είναι γι’ αυτή και πατέρας και μητέρα και αδελφός και σύντροφος.. το νέο συναισθηματικό επιχείρημα της Ανδρομάχης προσδίδει μια άλλη διάσταση στην έννοια του καθήκοντος που επικαλέστηκε πιο πριν, καθώς το χρέος προς την οικογένεια δεν προβάλλεται ως κάτι τυπικά ή νομοθετικά επιβεβλημένο, αλλά ως μια εσωτερική παρόρμηση που πρέπει να πηγάζει από την ψυχή και τους δεσμούς της αγάπης..

   Επομένως, η Ανδρομάχη έχει κυκλώσει από παντού τον Έκτορα και πολιορκεί το μυαλό και την καρδιά του ασφυκτικά, σε μια προσπάθεια να βρει μια ρωγμή στην ηθική του άμυνα.. η επιχειρηματολογία της πάντως κινείται σε τρία χρονικά επίπεδα: α) πρώτα αναπτύσσει ό,τι φοβάται για το μέλλον και θέλει να το αποφύγει (στ. 406-413), β) κάνει μια αναδρομή στο παρελθόν (αναδρομική αφήγηση): τι είχε και τι έχασε (στ. 413-428), γ) επανέρχεται στο παρόν: τι έχει τώρα (στ. 429-430).. το νόημα είναι πως, αν στις απώλειες του παρελθόντος προστεθεί στο μέλλον η απώλεια του μοναδικού προσώπου που έχει τώρα, τότε ο πόνος γι’ αυτή θα είναι αβάσταχτος και προτιμότερος θα είναι ο θάνατος..

Στ. 414-428: με επική άνεση δίνεται η ιστορία της πατρικής οικογένειας της Ανδρομάχης.. έτσι όμως ο ποιητής έχει την ευκαιρία να αναφερθεί πλατιά στον Αχιλλέα, στον ιπποτισμό και τη γενναιότητά του, ώστε να μην ξεχνάει ο ακροατής τον κεντρικό ήρωα του έπους, αλλά και να μας υποβάλει την εντύπωση ότι η Ανδρομάχη δε θα καταφέρει να ξεφύγει από την τραγικότητα της γενιάς της.. λεπτή τραγική ειρωνεία κρύβεται στα λόγια αυτά της γυναίκας του Έκτορα, καθώς αυτός που ξεκλήρισε την πατρική της οικογένεια θα της στερήσει αργότερα και τη μοναδική παρηγοριά που της έμεινε, τον άντρα της..

   Στην ομηρική μάχη ο νικητής έπρεπε να γίνει κύριος του νεκρού σώματος και των όπλων του αντιπάλου για να θεωρηθεί ολοκληρωμένη η νίκη του.. γι’ αυτό πολλές φορές η μάχη συνεχίζεται γύρω από ένα νεκρό πολεμιστή: ο αντίπαλος προσπαθεί να του αφαιρέσει τα όπλα του, ενώ οι συμπολεμιστές του τα υπερασπίζονται.. ο Αχιλλέας ωστόσο προτιμά να στερηθεί αυτή την ικανοποίηση, που θα σήμαινε ατίμωση για το γέροντα βασιλιά των Κιλίκων.. η αναφορά στην ιπποτική συμπεριφορά του ήρωα απέναντι στο νεκρό Αετίωνα δείχνει την αγάπη του ποιητή για τον Πηλείδη.. ο σεβασμός όμως που επέδειξε ο Αχιλλέας προς τον Αετίωνα έρχεται σε αντίθεση με την κακοποίηση του πτώματος του Έκτορα από τον ίδιο ήρωα στη ραψωδία Χ..

Στ. 418: η αναφορά για καύση του νεκρού συνιστά αναχρονισμό, καθώς οι καύσεις των νεκρών γίνονταν στα χρόνια του Ομήρου κι όχι στην εποχή που αναφέρεται το έπος, κατά την οποία τους νεκρούς τους έθαβαν..

Στ. 421..: η μητέρα της Ανδρομάχης είχε την τύχη που είχαν όλες οι γυναίκες της ομηρικής εποχής στον πόλεμο.. οδηγήθηκε δηλαδή σκλάβα στο στρατόπεδο των Ελλήνων στην Τροία και στη συνέχεια εξαγοράστηκε από τον πατέρα της, τον παππού της Ανδρομάχης..

Στ. 433-439: η Ανδρομάχη κλείνοντας το λόγο της αναιρεί εκ των προτέρων το επιχείρημα που ήταν βέβαιο ότι θα επικαλούνταν ο άντρας της: την ανάγκη να υπερασπιστεί την πόλη του που κινδυνεύει.. στο σημείο αυτό η Ανδρομάχη αναμειγνύεται στα έργα του πολέμου, δηλαδή τα έργα των ανδρών, δίνοντας σε ένα πολεμιστή συμβουλές πολεμικής τακτικής.. υπάρχει ένα σημείο κοντά στην αγριοσυκιά, όπου το τείχος είναι ευάλωτο και που οι Αχαιοί δοκίμασαν πολλές φορές μέχρι τώρα να το χτυπήσουν (στ. 435-439: αναδρομική αφήγηση).. προτείνει λοιπόν στον Έκτορα να συγκεντρώσει εκεί το στρατό των Τρώων, οργανώνοντας την άμυνα της πόλης.. το αμυντικό σχέδιό της, που και λογικό και ρεαλιστικό ήταν, αμφισβητήθηκε από τους αρχαίους σχολιαστές ότι προτάθηκε από αυτή, επειδή δεν άρμοζε σε μια γυναίκα να μιλά σαν στρατηγός, σε αντίθεση με τη σύγχρονη έρευνα που το αποδέχεται ως αυθεντικά δικό της..

Στ. 434: σύμφωνα με μια παράδοση, τα τείχη της Τροίας ήταν απόρθητα, επειδή τα είχαν χτίσει ο Ποσειδώνας και ο Απόλλωνας, το τμήμα όμως στη θέση αγριοσυκιά ήταν ευάλωτο, γιατί το είχε κατασκευάσει ο θνητός Αιακός..

Ο λόγος του Έκτορα (γενικά χαρακτηριστικά και σύγκριση με το λόγο της Ανδρομάχης): ο λόγος του Έκτορα θα κινηθεί και στο επίπεδο της λογικής και στο επίπεδο του συναισθήματος (όπως και της Ανδρομάχης).. οι δύο λόγοι λοιπόν παρουσιάζουν αντιστοιχίες, αλλά ως προς τη δομή τους κινούνται αντίστροφα, καθώς η Ανδρομάχη κινήθηκε από το συναίσθημα στη λογική, ενώ ο Έκτορας από τη λογική στο συναίσθημα.. επιπλέον, τα επιχειρήματα του Έκτορα διαφέρουν και ως προς το περιεχόμενο, γιατί χαρακτηρίζονται από μία σταθερότητα και ένα ρεαλισμό που δεν υπάρχουν στα γυναικεία επιχειρήματα.. αυτό καταδεικνύει πως ο Έκτορας, σε αντίθεση προς την Ανδρομάχη, έχει εξισορροπήσει τις εσωτερικές συγκρούσεις του κι έχει τιθασεύσει τις παρορμήσεις του..

Στ. 441-449: ο λόγος του Έκτορα είναι γεμάτος κατανόηση, αισθάνεται τους ίδιους φόβους με τη γυναίκα του, αλλά δεν είναι μόνο σύζυγος και πατέρας.. βαραίνουν πάνω του οι ευθύνες που έχει απέναντι στο λαό του («φοβούμαι και των ανδρών το πρόσωπο και των σεμνών μητέρων») και το χρέος προς τη γενιά του («χάριν της δόξας του πατρός και της δικής μου»).. ο Έκτορας είναι πολεμιστής κι όσο και αν νιώθει τη γυναίκα του, δεν μπορεί να αφεθεί στο συναίσθημα, πρέπει να λειτουργήσει με γνώμονα τη λογική..

   Ο πρώτος πολέμαρχος της Τροίας νιώθει βαρύ πάνω του το βλέμμα των Τρώων συμπολεμιστών του και των γυναικών της Τροίας που έχουν παιδιά στην πρώτη γραμμή.. γίνεται λοιπόν λόγος για την ομηρική αιδώ, ένα ανάμικτο συναίσθημα ντροπής για το τι θα πουν οι άλλοι, αλλά και σεβασμού αυτής της κοινής γνώμης.. ο φόβος της ατίμωσης ήταν το πλέον διαδεδομένο συναίσθημα της ομηρικής κοινωνίας..

   Σ’ αυτή την εξωτερική πίεση προστίθεται και μια εσωτερική! Ούτε ο ίδιος του ο εαυτός του επιτρέπει να κάμει πίσω («ουδ’ η καρδιά μου θέλει το»), θα είναι σαν να προδίδει τη φύση του («να είμαι γενναίος πάντοτε κι εμπρός να μάχομαι των Τρώων»).. ο πολεμιστής αγωνίζεται για την πατρίδα του, αλλά και για τη διαφύλαξη της τιμής και της δόξας του πατέρα και της γενιάς του.. με τον αγώνα και τη στάση του κερδίζει την εκτίμηση των συμπολιτών του, που έχει μεγάλη σημασία για τον ομηρικό άνθρωπο και εξασφαλίζει την τιμή και την υστεροφημία του..

   Η τιμή και η δόξα της οικογένειας είναι αξίες που η μια γενιά κληρονομεί από την άλλη.. το χρέος της είναι να τις διατηρήσει και να τις επαυξήσει, ώστε να τις κληροδοτήσει στις επόμενες γενιές.. αυτό άλλωστε το ιδεώδες θα εκφραστεί κατόπιν στην ευχή του Έκτορα προς τους θεούς για το γιο του.. για τους λόγους αυτούς βλέπουμε τον Έκτορα να πολεμάει, ακόμα κι όταν είναι πεπεισμένος ότι η Τροία θα καταστραφεί κι ο ίδιος θα σκοτωθεί (προσήμανση).. κοινώς, ο ομηρικός ήρωας δε μάχεται για τη νίκη, αλλά για την τιμή και τη δόξα της γενιάς του, αξίες διαχρονικές και αιώνιες που δεν εξαρτώνται από την νίκη ή από την ήττα.. η στάση αυτή εξισώνει τον πρόμαχο των Τρώων με τους μαχητές των Θερμοπυλών..

Στ. 447-458: ο ήρωας μιλά με απόλυτη βεβαιότητα για το μέλλον (προσημάνσεις).. οι προβλέψεις αυτές δεν είναι το αποτέλεσμα κάποιας μαντικής ικανότητας ή γνώσης, αλλά του φόβου του για το χειρότερο, ενός φόβου που δημιουργείται από την κρισιμότητα των στιγμών.. όλα τα δυσοίωνα που προβλέπει είναι ακριβώς όσα απεύχεται..

Στ. 450-455: στην κορυφή της πυραμίδας των αγαπημένων προσώπων ο Έκτορας τοποθετεί την Ανδρομάχη.. το ίδιο είχε κάνει και η σύζυγός του (στ. 429-430), όμως στην περίπτωση της Ανδρομάχης αυτό ήταν αναμενόμενη λογική απόληξη, αφού ήδη είχε χάσει όλους τους αγαπημένους της πατρικής της οικογένειας..

Στ. 456-465: από την ψυχή του Έκτορα δε λείπει το συναίσθημα και η αγάπη για τη γυναίκα του και, ενώ η Ανδρομάχη το μόνο που φοβόταν ήταν μήπως μείνουν η ίδια χήρα και το παιδί της ορφανό, χωρίς δηλαδή κανένα στήριγμα στη ζωή, ο Έκτορας βλέπει και μια άλλη παράμετρο της μελλοντικής δυστυχίας των δικών του..

   Ως πολεμιστής και ηγέτης με διορατικότητα, επειδή γνωρίζει την κατάληξη του πολέμου και την τύχη του άμαχου πληθυσμού μετά από μια ήττα, είναι απόλυτα βέβαιος για τη σκληρή σκλαβιά που περιμένει την Ανδρομάχη και τη βλέπει στο Άργος να εκτελεί τις βαριές δουλειές που θα την προστάζουν οι αφέντες της (στ. 456, 458: οι λέξεις «ξένον», «προσταγμένη» και «στανικώς» έχουν αρνητικό περιεχόμενο και δηλώνουν τον υποβιβασμό της βασίλισσας σε δούλα.. αντίθετα, το ρήμα «υφαίνω» δεν έχει αρνητική χροιά, γιατί και οι ελεύθερες ύφαιναν).. βλέπει ακόμα τα δάκρυα στα μάτια της, ακούει τους θρήνους της και αισθάνεται τον εξευτελισμό της (στ. 459-460).. για ένα πράγμα μόνο ο Έκτορας δεν τολμά να μιλήσει, ότι δηλαδή η γυναίκα του, ανυπεράσπιστη πλέον, θα γίνει παλλακίδα κάποιου από τους νικητές.. όμως αισθανόμαστε πως αυτή η σκέψη τριγυρίζει στο μυαλό του συνεχώς, ιδιαίτερα στην κορύφωση του λόγου του: αν είναι να δει αυτά τα παθήματα, καλύτερα να τον σκεπάσει ο τάφος (464-465)!

   Η ευχή του Έκτορα να τον βρει ο θάνατος πριν δει την ατίμωση της γυναίκας του βρίσκεται σε απόλυτη αντιστοιχία με την ευχή της Ανδρομάχης (στ. 410-411) και τονίζει την αμοιβαιότητα των αισθημάτων των δύο συζύγων.. να τονίσουμε ωστόσο ότι ο πόνος του άντρα δεν οφείλεται μόνο στον καημό της γυναίκας του, αλλά και στις αρνητικές συνέπειες που θα έχει η δική της σκλαβιά στην υστεροφημία και την τιμή του (στ. 459-460)..

Άργος, Υπέρεια, Μεσσηίδα: με τον όρο Άργος νοείται ολόκληρη η Ελλάδα.. αυτό γίνεται σαφές από τα τοπωνύμια Υπέρεια (πηγή στη Θεσσαλία) και Μεσσηίδα (πηγή μάλλον της Λακωνίας), τα οποία προσδιορίζουν σχεδόν όλη τη γεωγραφική έκταση του τότε ελλαδικού χώρου.. η ασαφής αυτή διεύρυνση του χώρου, όπου θα μεταφερθεί η Ανδρομάχη, δικαιολογείται από το γεγονός ότι ο Έκτορας δε γνωρίζει ποιος Αχαιός ηγεμόνας θα την πάρει σκλάβα του..

Ο Έκτορας και ο γιος του (στ. 466-481): η κίνηση του Έκτορα προς το γιο του στρέφει την προσοχή του ακροατή σε ένα νέο πρόσωπο και η σκηνή διευρύνεται.. από στενά συζυγική γίνεται οικογενειακή.. μετά τον Έκτορα σύζυγο ο ποιητής μας προετοιμάζει να δούμε τον Έκτορα πατέρα.. η γεμάτη παιδική αφέλεια αντίδραση του μικρού Αστυάνακτα αποδίδεται με αριστοτεχνικό τρόπο (άλλωστε, η παιδική ηλικία συμβολίζει την αθωότητα, την αγάπη των γονιών και την ελπίδα για το μέλλον).. οι γονείς ξεχνούν για λίγο την απελπισία που τους ζώνει και τις απαισιόδοξες προβλέψεις των προηγούμενων λόγων τους και αφήνονται να γελάσουν.. η όμορφη πλαστική εικόνα των στίχων αυτών κάνει και τον ακροατή να ξεχάσει τη βαριά ατμόσφαιρα..

   Παρατηρούμε επίσης ότι η Ανδρομάχη με το λόγο της επεδίωξε να κερδίσει τον Έκτορα σύζυγο και πατέρα εις βάρος του Έκτορα πολεμιστή και δεν το πέτυχε.. αυτό το πετυχαίνει ο μικρός Αστυάνακτας με τη δική του διαμαρτυρία.. η εικόνα του Έκτορα που αφήνει το κράνος του καταγής είναι ένας έμπρακτος αφοπλισμός μπροστά στη δύναμη της παιδικής αθωότητας..

   Η αλλαγή μάλιστα της ατμόσφαιρας, την οποία προκάλεσε η καταλυτική παρουσία του μικρού, δικαιολογεί την αισιοδοξία και την ελπίδα των ευχών του πατέρα προς το γιο.. επίκεντρο της σκηνής είναι το παιδί, οπότε δε θα μπορούσε να ακουστεί κάτι κακό.. εξάλλου, ο Έκτορας έχει αφήσει τον πολεμιστή καταγής, τώρα είναι μόνο πατέρας και ως πατέρας μόνο αισιόδοξα μπορεί να σκεφτεί.. η ηρωική ιδεολογία επιβεβαιώνεται και πάλι μέσω της ευχής του πατέρα: ο γιος του να φανεί αντάξιος του, να επιστρέφει από τις μάχες φορτωμένος λάφυρα και να αποτελεί πηγή χαράς για τη μητέρα του.. ωστόσο, οι ευχές του Έκτορα συνιστούν τραγική ειρωνεία, γιατί δε θα υπάρχει πόλη για να βασιλεύσει ο Αστυάνακτας, αλλά ούτε και θα προλάβει να μεγαλώσει, αφού, μόλις οι Αχαιοί θα μπουν στην Τροία, θα τον σκοτώσει ο Νεοπτόλεμος, ο γιος του Αχιλλέα..

Στ. 482-485: η κίνηση του Έκτορα να δώσει το παιδί στη σύζυγό του, ενώ το πήρε από την τροφό (συνοδεύει την Ανδρομάχη και γιατί έχει μαζί της το γιο της, αλλά και γιατί οι αρχόντισσες συνοδεύονταν πάντα από κάποια θεραπαινίδα, όταν εμφανίζονταν δημόσια), δίνει στον ποιητή την ευκαιρία να φέρει πιο κοντά τους αγαπημένους συζύγους μέσω του παιδιού, που αποτελεί το συνδετικό κρίκο μεταξύ τους.. η κίνηση είναι συμβολική, καθώς είναι σαν να της λέει πως δεν είναι μόνη στον κόσμο και άρα, ακόμα κι αν αυτός χαθεί, θα έχει κάποιον σκοπό για να ζήσει (υποδηλώνεται έτσι η μετάβαση της Ανδρομάχης από το ρόλο της συζύγου στο ρόλο μόνο της μητέρας = προοικονομία).. εκείνη το δέχεται «γελοκλαίγοντας» και το όμορφο σύνθετο αποδίδει με ψυχολογική αλήθεια τα ανάμεικτα συναισθήματα της Ανδρομάχης.. η αισιοδοξία που γέννησε η προσευχή του Έκτορα συγκρούεται με τη θλίψη των προηγούμενων λόγων της.. στην αρχή της όλης σκηνής μάλιστα εκείνη του είχε αγγίξει το χέρι (στ. 405), ενώ τώρα εκείνος, μετά το πλησίασμα που προκάλεσε το παιδί, την αγγίζει χαϊδευτικά (στ. 485).. η τρυφερότητα πάντως του πατέρα έφτασε μέχρι το φιλί (στ.474), του συζύγου όμως είναι πιο συγκρατημένη..

Ο αποχαιρετισμός (στ. 485-494): ο αποχαιρετισμός των δύο συζύγων περιλαμβάνει ένα σύντομο παρηγορητικό λόγο του Έκτορα προς την Ανδρομάχη, που εντελώς λιτά και απέριττα αποκαθιστά την ισορροπία ανάμεσα στη λογική και το συναίσθημα.. ο Έκτορας επισημαίνει στη γυναίκα του πως είναι κουτό να αγωνιά για τη ζωή του, γιατί, και αν δε σκοτωθεί τώρα, σίγουρα κάποτε θα πεθάνει ως θνητός που είναι.. τονίζει άλλωστε ότι η ώρα του θανάτου είναι γραμμένη από τη μοίρα και κανένας δεν πεθαίνει πριν από αυτή (η μοιρολατρία της σκέψης του είναι ανάλογη με σημερινές αντιλήψεις, όπως «ό,τι γράφει δεν ξεγράφει»).. επομένως, της προτείνει να επιστρέψει στο σπίτι ήρεμη και να ασχοληθεί με τις γυναικείες εργασίες (τα έργα του πολέμου αποτελούν αρμοδιότητα των αντρών και σε καμιά γυναίκα δεν επιτρέπεται να αναμιγνύεται σε αυτά).. τέλος, με την κίνησή του να ξαναφορέσει την περικεφαλαία του (στ. 494), η οικογενειακή σκηνή τελειώνει.. ο σύζυγος και πατέρας ξαναγίνεται στρατιώτης.. τα πάντα λοιπόν μπήκαν και πάλι στη θέση τους.. Έκτορας και Ανδρομάχη αποδέχτηκαν τους ρόλους τους και πλέον οδεύουν προς τη θέση που τους έχει ορίσει η κοινωνία..

Στ. 495-502: η Ανδρομάχη μαζί με το παιδί και την τροφό γυρίζει στον κόσμο του οίκου της.. όλο της το «είναι» όμως μένει γραπωμένο πάνω στον Έκτορα.. σ’ όλο το δρόμο κλαίει και κοιτάζει προς τα πίσω, για να τον δει ξανά.. και μόλις φτάνει στο σπίτι της, ξεσπά με τις θεραπαινίδες σε ένα γοερό θρήνο θανάτου, σαν να ήταν ήδη νεκρός ο άντρας της.. ο ποιητής εδώ προοικονομεί το τέλος του προμάχου της Τροίας.. ταυτόχρονα, ωστόσο, έχει καταφέρει ώστε να ταυτιστούμε με τον Έκτορα και να ζούμε συνεχώς πλέον με την αγωνία του επικείμενου θανάτου του.. το πρωτοπαλίκαρο λοιπόν της Τροίας επιστρέφει στη μάχη έχοντας πάνω του το σημάδι του θανάτου.. βέβαια, αν και θα ακολουθήσουν στο πεδίο της μάχης νίκες του Έκτορα (σύμφωνες με τη βουλή του Δία για τη δικαίωση του Αχιλλέα), οι νίκες αυτές θα είναι το αναγκαίο πέρασμα για το θάνατο..

Στ. 503-529: ο Έκτορας έχει μείνει πάνω στις Σκαιές Πύλες.. εκεί τον προλαβαίνει ο Πάρης, που προβάλλει όμορφος και αστραφτερός, αποπνέοντας μια απίστευτη πολεμική ορμή.. ο Έκτορας λοιπόν πέτυχε το σκοπό που είχε θέσει στον εαυτό του.. ξεσήκωσε τον αδελφό του και τώρα οι δυο τους θα κατέβουν στη μάχη με την ελπίδα ότι όλα θα διορθωθούν και, αν το θελήσει ο Δίας, θα διώξουν τελικά τους Αχαιούς από την Τροία..

Στ. 506-513: παρομοίωση που δημιουργεί μια εικόνα ιδιαίτερα ζωντανή και δυναμική, γεμάτη κίνηση και γλαφυρότητα.. το αναφορικό της τμήμα εκτείνεται από το στ. 506-511, ενώ το δεικτικό από το στ. 512-513.. ο Πάρις, ερχόμενος να πολεμήσει μετά από μια μεγάλη περίοδο αδράνειας, παρομοιάζεται με απελευθερωμένο άλογο.. η παρουσία του αποπνέει την περήφανη αλαζονεία που έχει και το άλογο ( = τινάζει τη χαίτη του) και τη βεβαιότητα για την ομορφιά και την επιβλητικότητά του.. διαφαίνεται λοιπόν μια ακατάσχετη ορμή και μια διάθεση για γενναία συμμετοχή στη μάχη..

Στ. 514: παρομοίωση που τονίζει με παραστατικότητα τα όπλα και την πανοπλία του Πάρη, ώστε να προβληθεί η ιδιότητά του ως πολεμιστή.. ο αρματωμένος Πάρης λάμπει εκτυφλωτικά, καθώς πάνω στην πανοπλία του αντανακλούν οι ακτίνες του ήλιου..

Στ. 521-525: αν και αυστηρός με τον αδελφό του στις προηγούμενες σκηνές, ο Έκτορας εδώ, που τον βλέπει έτοιμο να ορμήσει στη μάχη, του μιλάει πολύ φιλικά και αναγνωρίζει τη γενναιότητά του.. παρά το φιλικό του όμως ύφος, δεν παραλείπει να ψέξει την εκούσια οκνηρία του αδελφού του και να του θυμίσει για μια ακόμη φορά την ευθύνη που έχει γι’ αυτόν τον πόλεμο.. εξηγεί επίσης και τη δική του δύσκολη θέση και τη θλίψη του, όταν ακούει τους Τρώες δίκαια να τον κατηγορούν..

Στ. 526-529: τα τελευταία λόγια του Έκτορα είναι γεμάτα αισιόδοξη διάθεση και ελπίδα.. συνιστούν όμως έντονη τραγική ειρωνεία, γιατί οι Αχαιοί όχι μόνο δε θα εκδιωχθούν, αλλά ο ίδιος θα πεθάνει και η Τροία θα παραδοθεί στη σφαγή, τη φωτιά και το αίμα..

ΡΑΨΩΔΙΑ Ι΄

Ο λόγος του Οδυσσέα και ο αντίλογος του Αχιλλέα  (στ. 225-431)

Δομή:

î Ο λόγος του Οδυσσέα (στ. 225-306)

Διάρθρωση του λόγου του Οδυσσέα:

ð Πρόλογος: Ευχαριστία επί του γεύματος και αναγγελία συμφορών (στ. 225-230)

ð Κύριο μέρος (στ. 230-299):

Ø Παρουσίαση της δεινής θέσης των Αχαιών (στ. 230-246)

Ø Προτροπές στον Αχιλλέα και υπενθύμιση των συμβουλών του Πηλέα (στ. 247-261)

Ø Απαρίθμηση των δώρων του Αγαμέμνονα (στ. 261-299)

ð Επίλογος: ικεσία και υπόσχεση τιμής (στ. 300-306)

î Ο αντίλογος του Αχιλλέα (στ. 307-431)

Διάρθρωση του λόγου του Αχιλλέα:

ð Η άρνηση του Αχιλλέα και η αξία της ειλικρίνειας (στ. 307-315)

ð Η απαξία του πολέμου: τα παράπονα του Αχιλλέα και η απειλή φυγής του (στ. 316-377)

ð Η απαξία των δώρων (στ. 378-409)

ð Το δίλημμα περί δόξας ή πολύχρονης ζωής και η ματαιότητα του τρωικού πολέμου (στ. 410-431)

Η ανάπτυξη της πλοκής: η σκηνή της πρεσβείας από την άποψη της φυσικής δράσης είναι απόλυτα στατική.. κι αυτό, διότι αποτελεί έναν αγώνα λόγων, δηλαδή ένα πόλεμο επιχειρημάτων.. από την άποψη όμως αυτή, υπάρχει κι εδώ δράση, μόνο που είναι εσωτερική – εγκεφαλική, μια δράση που αποκαλύπτεται μέσα από τη μάχη των θέσεων και των αντιθέσεων και που αναδεικνύεται μέσα από τις ψυχολογικές αντιδράσεις των διαλεγομένων..

Πρόλογος του λόγου του Οδυσσέα: με έντεχνο τρόπο ο Οδυσσέας συνδέει το πλούσιο γεύμα που τους παρέθεσε ο Αχιλλέας με το θέμα του.. ευχαριστεί εκ μέρους των τριών για το ωραίο φαγητό, αλλά τονίζει πως αδυνατούν να το ευχαριστηθούν, γιατί οι Αχαιοί βρίσκονται σε θανάσιμο κίνδυνο.. έτσι, με αυτή την εισαγωγή η ανάπτυξη των επιχειρημάτων του έρχεται φυσικά και αβίαστα..

Στ. 225: δήθεν αδιάφορα, αλλά πολύ εύστοχα ο Οδυσσέας τοποθετεί στα άκρα του στίχου τους δύο αντίμαχους βασιλιάδες, τον Αχιλλέα και τον Αγαμέμνονα, καθώς στόχος του λόγου του που θα ακολουθήσει είναι να απαλείψει αυτή την απόσταση και να τους συμφιλιώσει..

«Ισόμοιρο τραπέζι»: σύμφωνα με την ομηρική συνήθεια, καθένας έπαιρνε στο τραπέζι το μερίδιο που αντιστοιχούσε στο αξίωμά του..

Στ. 228: οι 3 πρώτοι στίχοι αποτελούν τη θετική εισαγωγή του λόγου του Οδυσσέα, έτσι ώστε η αντιθετική έκφραση του στ. 228 (όμως) να προετοιμάσει για κάτι αρνητικό: ο βασιλιάς της Ιθάκης διεκτραγωδεί στη συνέχεια την κρισιμότητα της κατάστασης που έχει δημιουργηθεί στο ελληνικό στρατόπεδο, για να υποστηρίξει στο τέλος ότι μοναδική λύση σωτηρίας είναι η επιστροφή του Αχιλλέα στη μάχη..

Παρουσίαση της θέσης των Αχαιών: το κύριο μέρος του λόγου του Οδυσσέα αρχίζει με τη βασική του θέση , ότι δηλαδή ο Αχιλλέας πρέπει να επιστρέψει στη μάχη (στ. 230-231).. το επιχείρημα στο οποίο στηρίζει τη θέση του αντλείται από την αντικειμενική πραγματικότητα και χαρακτηρίζεται ως απόλυτα λογικό.. η κατάσταση των Αχαιών είναι τραγική.. οι Τρώες έχουν ξεπεράσει τους φόβους τους και στρατοπέδευσαν για πρώτη φορά στο δεκάχρονο πόλεμο έξω από τα τείχη της πόλης τους, ενώ ο Έκτορας απειλεί να κάψει τα πλοία και να αφανίσει το αχαϊκό στρατόπεδο.. είναι άλλωστε φανερό ότι ο Δίας έχει δώσει απλόχερα τη βοήθειά του στους Τρώες (στ. 236: στη διάρκεια της μάχης της προηγούμενης ημέρας τους ενθάρρυνε με τις αστραπές του), γεγονός που τους εμψύχωσε και τους όπλισε με θάρρος και αισιοδοξία για τις εξελίξεις της επόμενης μέρας.. τα λόγια του Οδυσσέα διαγράφουν με ρεαλιστικό τρόπο το σκηνικό μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται η σκηνή της πρεσβείας: το σκοτεινό σκηνικό φωτίζεται μόνο από τις αναρίθμητες φωτιές των εχθρών που λάμπουν σαν τα αστέρια μιας ξάστερης νύχτας..

Στ. 237-243: περιγράφεται η αλαζονεία του Έκτορα και η συμπεριφορά του δίνεται με εκφράσεις που δηλώνουν εύγλωττα την ύβρη (ενδεικτικοί οι στ. 237-239).. ιδιαίτερα, με τη φράση «φοβερή μέσα του λύσσα εμπήκε» ο Οδυσσέας παρουσιάζει τον Έκτορα να βρίσκεται υπό την επήρεια της άτης και να βαδίζει προς την καταστροφή του.. στους στ. 240-243 ο Οδυσσέας, αν και δε γνωρίζει τις προθέσεις και τα σχέδια του αντιπάλου του, τα εκθέτει με λεπτομέρειες (ο ποιητής για να κάνει το λόγο του βασιλιά της Ιθάκης πιο πειστικό, του μεταφέρει τις δικές του γνώσεις, τις οποίες εξάλλου έχει ακούσει και ο ακροατής (ραψ. Θ΄)..

Προτροπές του Οδυσσέα στον Αχιλλέα: μετά την παρουσίαση της κρίσιμης κατάστασης, ο Οδυσσέας φτάνει στην πρώτη κορύφωση του λόγου του, διατυπωμένη με μια προστακτική: «άστα» = έλα να σκοτώσεις τον Έκτορα!.. ο Οδυσσέας προτρέπει τον Αχιλλέα να σώσει τους Αχαιούς «από τον τάραχον και την ορμήν των Τρώων», διότι, αν γίνει το κακό και καταστραφεί ο αχαϊκός στρατός, δε θα μπορεί με τίποτα να διορθωθεί η κατάσταση και αυτό θα αποτελεί για πάντα βάρος στην ψυχή του ήρωα.. επομένως, ο Οδυσσέας επιχειρεί να προκαλέσει ενοχικά συμπλέγματα στον Αχιλλέα και απευθύνεται στο συναίσθημά του..

Υπενθύμιση των συμβουλών του Πηλέα: όπως γνωρίζουμε κι από άλλο χωρίο της Ιλιάδας (ραψ. Η΄), ο Οδυσσέας μαζί με τον Νέστορα, κατά τη διάρκεια της περιοδείας τους στην Ελλάδα με στόχο να στρατολογήσουν νέους για την τρωική εκστρατεία, είχαν περάσει κι από τη Φθία.. αυτό σημαίνει πως είχε ακούσει ο ίδιος ο Οδυσσέας τον Πηλέα να συμβουλεύει τον Αχιλλέα.. όσον αφορά τις συμβουλές του ανακύπτουν τα εξής συμπεράσματα:

! τα λόγια του Πηλέα εκφράζουν τις απόψεις της ομηρικής εποχής σχετικά με τα όρια των ανθρωπίνων δυνατοτήτων.. μπορεί η νίκη να οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη θέληση και τη βοήθεια των θεών, αλλά η αξία της αυτοκυριαρχίας και της πραότητας που εξαρτώνται από τον ίδιο τον άνθρωπο είναι πολύ μεγάλη..

! οι συμβουλές του Πηλέα είναι βαθιά ψυχολογημένες.. ο πατέρας ξέρει το παιδί του καλύτερα από τον καθένα, το πόσο δηλαδή οξύθυμος και ευερέθιστος είναι ο Αχιλλέας..

   Επομένως, ο Οδυσσέας εύστοχα επαναλαμβάνει τα λόγια του Πηλέα, όταν συμβούλευε το γιο του να είναι εγκρατής και να θέτει υπό έλεγχο τις παρορμήσεις του, γιατί έτσι επισημαίνει έναν εσωτερικό λόγο που συντηρεί το θυμό του Αχιλλέα, προσπαθώντας να τον καταστείλει.. τα λόγια του Πηλέα ισχυροποιούν την επιχειρηματολογία του Οδυσσέα και αποτελούν ένα όπλο ψυχολογικής πίεσης προς τον Αχιλλέα (σίγουρα τον συγκινούν), ενώ αποκαλύπτουν ταυτόχρονα στον ακροατή το δύσκολο χαρακτήρα του..

Απαρίθμηση των δώρων του Αγαμέμνονα: ο Οδυσσέας με την αναφορά του στα δώρα του Αγαμέμνονα επιδιώκει να κεντρίσει την απληστία του Αχιλλέα, γνώρισμα που χαρακτήριζε όλους τους ομηρικούς ήρωες.. άλλωστε, σε εποχές σαν την ηρωική, όπου η απονομή της δικαιοσύνης ήταν ατελής, οι διαφορές των ανθρώπων επιλύονταν με την τελετή της ικεσίας και την προσφορά δώρων.. η ικεσία ήταν σημάδι μετάνοιας αυτού που αδίκησε και με τα δώρα που πρόσφερε αποκαθιστούσε τη ζημιά που ο ίδιος είχε προκαλέσει.. στην απαρίθμηση των δώρων αξίζει να αναφέρουμε:

! στην αξιολογική κλίμακα των δώρων που θα δοθούν άμεσα (στ. 277) η Βρισηίδα τοποθετείται στο τέλος και αφιερώνονται σ’ αυτήν 4 στίχοι (στ. 273-276).. τονίζεται έτσι η σημαντικότητά της και η αξία της επιστροφής της, αφού αυτή ήταν η αιτία του θυμού του ήρωα..

! ο όρκος του Αγαμέμνονα (στ. 274-276) υπονοεί ότι ο αρχιστράτηγος είχε αντιληφθεί το λάθος του από την πρώτη στιγμή και γι’ αυτό άλλωστε απέφυγε να αγγίξει την κόρη.. ο εγωισμός του ωστόσο δεν του επέτρεπε να επανορθώσει..

! εκτός από τα δώρα που θα δοθούν άμεσα, ο Αγαμέμνονας υπόσχεται κι άλλα για το μέλλον (στ. 279-299): αυτά όμως θα δοθούν σε δύο δόσεις.. μετά την άλωση της Τροίας (στ. 277-282) και μετά την επιστροφή στην πατρίδα (στ. 283-299) και εξαρτώνται από αστάθμητους παράγοντες και από τη θέληση των θεών (δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η θεά Αθηνά είχε προφητεύσει την ικανοποίηση του Αχιλλέα με πολλά και πολύτιμα δώρα για την προσβολή που του έγινε: Α΄ 213-215)..

Στ. 271: οι Έλληνες αρχηγοί κατά τη διάρκεια της δεκάχρονης πολιορκίας της Τροίας έκαναν επιδρομές στις γύρω περιοχές.. ο Αχιλλέας είχε στο ενεργητικό του 23 τέτοιες εκστρατείες..

Στ. 291-295: οι 7 πόλεις που υπόσχεται ο Αγαμέμνονας ως προίκα στον Αχιλλέα βρίσκονται στη Λακωνία και στη Μεσσηνία, στην επικράτεια δηλαδή του Μενέλαου και του Νέστορα.. προφανώς ο ποιητής υπονοεί πως ο βασιλιάς των Μυκηνών είχε μεγαλύτερη εξουσία από τους άλλους ηγεμόνες..

Επίλογος του λόγου του Οδυσσέα: ο Οδυσσέας επικαλείται για άλλη μια φορά τον οίκτο του Αχιλλέα (στ. 301), αλλά ταυτόχρονα αφήνει για το τέλος το πλέον ισχυρό του επιχείρημα, αυτό που αγγίζει την ψυχή κάθε σπουδαίου ήρωα, πολύ περισσότερο του Αχιλλέα.. επιστροφή στη μάχη τούτη τη στιγμή σημαίνει ανυπέρβλητη δόξα.. διότι τώρα ο Αχιλλέας θα μπορέσει να σκοτώσει το μεγαλύτερο αντίπαλό του, τον Έκτορα, ο οποίος «από την λύσσα του τυφλός» (στ. 305) έχει ξεθαρρέψει και βρίσκεται δίπλα από τις σκηνές των Αχαιών.. ο Πηλείδης θα χρειαστεί πολλή δύναμη για να μείνει ασυγκίνητος μπροστά σ’ αυτή την προσφορά..

Αξιολόγηση του λόγου του Οδυσσέα: ο Οδυσσέας αρθρώνει ένα λόγο συμπαγή, περιεκτικό και καθαρά εγκεφαλικό.. με επιχειρήματα που διαδέχονται το ένα τ’ άλλο σε μια νοηματική και ορθολογική αλληλουχία ο Οδυσσέας κυριολεκτικά βομβαρδίζει το μυαλό και την ψυχή του Αχιλλέα.. η ανάπτυξη του λόγου αποδεικνύει πως ο ήρωας γνωρίζει καλά όλα τα μυστικά της τέχνης της πειθούς και της ρητορικής τέχνης κι αυτό φαίνεται από αυτά που λέει κι από εκείνα που αποσιωπά..

   Πράγματι, ο Οδυσσέας δε λέει όλη την αλήθεια στον Αχιλλέα.. σκόπιμα παραλείπει τον όρο που έθεσε ο Αγαμέμνονας, να είναι δηλαδή ο Αχιλλέας αυτός που πρώτος θα προσπέσει για τη συμφιλίωση.. επίσης, ο Οδυσσέας δεν αναφέρεται καθόλου στις αξίες που συνθέτουν το ηρωικό ιδεώδες (προσήλωση στο καθήκον, ντροπή απέναντι στο κοινωνικό σύνολο, υποχρέωση του ήρωα να δοξάσει τη γενιά του και να εξασφαλίσει την υστεροφημία του) κι αυτό γιατί τα επιχειρήματά του πρέπει να είναι προσαρμοσμένα στην προσωπικότητα και την ιδιοσυγκρασία του Αχιλλέα.. έτσι, γνωρίζοντας πως ο Αχιλλέας είναι εγκλωβισμένος στο πληγωμένο του «εγώ», επιλέγει επιχειρήματα που μπορούν να τον επηρεάσουν και τα κλιμακώνει αριστοτεχνικά, για να καταλήξει σταδιακά στο πιο ισχυρό, δηλαδή στην τιμή που θα του αποδώσουν οι Αχαιοί όταν σκοτώσει τον Έκτορα, στοιχείο που κεντρίζει το «εγώ» του Αχιλλέα, αφού αποτελεί τον πιο μύχιο πόθο του..

   Ο Οδυσσέας λοιπόν εμφανίζεται με την ιδιότητα του πανέξυπνου ρήτορα, όπως τον έχουμε γνωρίσει μέσα  στην Ιλιάδα.. ο μεστός του λόγος και η προσεκτικά επιλεγμένη επιχειρηματολογία του εντοπίστηκε και στον τρόπο με τον οποίο σταμάτησε τη φυγή των Αχαιών στη ραψωδία Β΄, αλλά και στην περιγραφή που έκανε γι’ αυτόν ο Αντήνορας στη ραψωδία Γ΄..

Η αντίθεση του Αχιλλέα: παρά τον ανελέητο καταιγισμό επιχειρημάτων, παρά το αδιάσειστο των αποδείξεων ότι η στάση του είναι λαθεμένη, ο Αχιλλέας δεν πρόκειται να υποχωρήσει.. και τούτο γιατί έτσι επιβάλλουν οι βουλές του Δία και σε τελική ανάλυση ο ποιητικός σχεδιασμός.. κατά συνέπεια, ο Αχιλλέας, παρόλο που με αυτόν τον αγώνα λόγων πλήττεται σε κάθε σημείο της άμυνάς του, αντιπαρατάσσει μια πεισματική άρνηση, κωφεύει σε όλες τις θέσεις των Αχαιών και φέρεται εντελώς αδιάλλακτα.. ότι η απόφασή του να απέχει από τον πόλεμο είναι αμετακίνητη φαίνεται από το γεγονός πως επαναλαμβάνεται σταθερά σε όλη τη διάρκεια των συνομιλιών (στ. 310, 356-357, 374, 426)..

   Παρά τη ρητορική του ικανότητα, ο Οδυσσέας δεν κατάφερε να αντιστρέψει την κατάσταση.. κι όχι μόνο!.. όλες του οι θέσεις θα καταρριφθούν από τον Αχιλλέα και θα αναιρεθούν όλα του τα επιχειρήματα.. και αυτό είναι περίεργο, γιατί ο Αχιλλέας ως ρήτορας υστερεί κατά πολύ του Οδυσσέα και μολονότι ο αντίλογός του διαρθρώνεται ως ρητορικός λόγος (πρόλογος, κύριο μέρος, επίλογος), δεν είναι εγκεφαλικά συγκροτημένος.. είναι ένας λόγος εριστικός, σπασμωδικός, αποσπασματικός, γεγονός που δείχνει ότι  ο Αχιλλέας πιέστηκε πολύ από τον συνομιλητή του..

   Μάλιστα, τα τελευταία λόγια του Οδυσσέα, περί της αξίας της τιμής, του ηρωικού χρέους και της ευκαιρίας θανάτωσης του Έκτορα, λογικά ο Αχιλλέας δε θα μπορούσε με τίποτα να τα αντικρούσει.. κανείς όμως δεν είχε προβλέψει πως ο Αχιλλέας θα εμφανιζόταν ως πολέμιος του ηρωικού ιδεώδους και υπέρμαχος αξιών εντελώς ξένων σε ένα πολεμιστή.. ο Αχιλλέας λοιπόν αντικρούει ένα προς ένα τα επιχειρήματα του Οδυσσέα, ακολουθώντας αντίστροφη φορά:

î στον πρόλογό του ο Αχιλλέας αντικρούει συνολικά το λόγο του Οδυσσέα, αντιπαρατάσσοντας τη δική του ειλικρίνεια και διατυπώνοντας τη θέση του να μη συμμετέχει στον πόλεμο..

î στο επιχείρημα πως οι Αχαιοί θα τον τιμήσουν απορρίπτει την ίδια την αξία της τιμής και της πολεμικής δόξας συνολικά..

î στην έκκληση ότι πρέπει να βοηθήσει τους συμπολεμιστές του, ο Αχιλλέας προβάλλει την αχαριστία που του έδειξαν και την αδικία που δέχτηκε από τον Αγαμέμνονα (δεν έχει ενδιαφέρον να πολεμάει κανείς και να μην αναγνωρίζεται η αξία του // ενώ οι έλληνες πολέμησαν στην Τροία για μια γυναίκα, αυτού του στέρησαν τη γυναίκα που αγάπησε, τη Βρισηίδα //ας προστατευτούν οι Αχαιοί από το τείχος που έχτισε ο Αγαμέμνονας)..

î στο δελεασμό ότι τώρα μπορεί να σκοτώσει τον Έκτορα, ο Αχιλλέας απαντά πως δεν τον ενδιαφέρει αυτό το ενδεχόμενο, αφού δεν επιθυμεί καθόλου να πολεμήσει μαζί του..

î στο επιχείρημα της προσφοράς πλούσιων δώρων από τη μεριά του Αγαμέμνονα, ο Αχιλλέας θυμίζει ότι δεν είναι πλούτη που του λείπουν.. άλλωστε, τα δώρα του Αγαμέμνονα του είναι μισητά και ούτε την κόρη του θέλει..

î στην υπενθύμιση των προτροπών του πατέρα του, ο Αχιλλέας αντιπαρατάσσει την προφητεία της μητέρας του, σύμφωνα με την οποία, αν έμενε στην Τροία, θα πέθαινε νέος..

î στο επιχείρημα ότι ο Δίας ευνοεί τους Τρώες, ο Αχιλλέας προτείνει να σταματήσουν οι Αχαιοί τον πόλεμο και να φύγουν από την Τροία..

Η θέση του Αχιλλέα και η αξία της ειλικρίνειας: στους στ. 308-315, που αποτελούν το προοίμιο του λόγου του, ο Αχιλλέας διατρανώνει πως θα μείνει αμετακίνητος στην αρχική του απόφαση και, για να σταματήσουν οι Αχαιοί να τον παρακαλούν, δηλώνει ότι θα τους μιλήσει με ειλικρίνεια και ξεκάθαρα.. διότι, όπως ισχυρίζεται, μισεί θανάσιμα όποιον υποκρίνεται και «κρύβει άλλο στο νουν και άλλο στο χείλος έχει» (οι στ. 312-313 φανερώνουν την ταραγμένη του ψυχολογική κατάσταση).. προφανώς, η δήλωση αυτή του Αχιλλέα καταδεικνύει πως όλα όσα ακούστηκαν προηγουμένως από τον Οδυσσέα ήταν ανειλικρινή και εκ του πονηρού διατυπωμένα.. η εμφατική και ρητή διαβεβαίωση ότι δεν θα υποχωρήσει από τις θέσεις του προδικάζει την αποτυχία της «πρεσβείας».. ωστόσο, ο λόγος του θα είναι μακροσκελής, όχι μόνο για να στηρίξει ο ήρωας με επιχειρήματα την ανυποχώρητη θέση του, αλλά και για να αφήσει την πίκρα του να εκφραστεί..

                                                                         

Η απαξία του πολέμου:

î ο Αχιλλέας ξεκινώντας από το τελευταίο επιχείρημα του Οδυσσέα, περί αξίας της τιμής και περί πολεμικής δόξας, τονίζει, κυριευμένος από απαισιόδοξη διάθεση, πως στον πόλεμο δεν υπάρχει δικαιοσύνη.. συσχετίζει λοιπόν την προσφορά ενός γενναίου πολεμιστή με την ηθική αμοιβή του, την τιμή, για την οποία όμως συμπεραίνει πως δεν αξίζει να πολεμάει κανείς, γιατί και ο γενναίος και ο δειλός αμείβονται το ίδιο στη ζωή, ενώ και η μοίρα του θανάτου είναι κοινή και για τους δύο (στ. 317-320)..

î Την παραπάνω γενική διαπίστωση την τεκμηριώνει με προσωπικά παραδείγματα (στ. 321-334): ως τώρα, λέει γεμάτος πίκρα ο Αχιλλέας, στήριξε τους Αχαιούς με το παραπάνω.. για χάρη τους έβαλε τη ζωή του σε κίνδυνο άπειρες φορές και άλλες τόσες ταλαιπωρήθηκε πολεμώντας με πανίσχυρους εχθρούς.. όμως, όλα αυτά έγιναν χωρίς κέρδος και το χειρότερο, κανένας δεν αναγνώρισε τις προσφορές του.. ενδεικτικό είναι άλλωστε ότι η μοιρασιά των λαφύρων στον πόλεμο ήταν πάντα πολύ άδικη, γιατί ο Αγαμέμνονας, χωρίς να έχει διακινδυνεύσει ποτέ και τίποτα, έπαιρνε πάντα το μεγαλύτερο μερίδιο και άφηνε στους ήρωες πολεμιστές το λιγότερο (εντούτοις, το επιχείρημα αυτό δεν ευσταθεί γιατί ο τρόπος με τον οποίο διανέμονταν οι λείες του πολέμου ήταν καθορισμένος από το άγραφο έθιμο της ηρωικής εποχής: πρώτα προσφερόταν τιμητικό δώρο στον αρχιστράτηγο, ύστερα έπαιρναν τα τιμητικά τους δώρα οι άλλοι αρχηγοί και τέλος τα υπόλοιπα λάφυρα μοιράζονταν με κλήρο σε όλους τους στρατιώτες)

   Η διαπίστωση αυτή γεμίζει την ψυχή του με απογοήτευση και αυτό αποτυπώνεται πολύ παραστατικά με την παρομοίωση που χρησιμοποιεί:το πουλί, όταν βρίσκει τροφή, τρέχει να ταΐσει μ’ αυτή «τα απτέρωτα μικρά του» (στ. 323).. το ίδιο ωστόσο μένει νηστικό και η ζωή του δεν έχει κανένα καλό.. αυτή ακριβώς ήταν και η σχέση του Αχιλλέα με τον αχαϊκό στρατό.. πάντα του πρόσφερε προστασία, αλλά ο ίδιος ήταν δυστυχισμένος και αδικημένος.. η παρομοίωση αυτή εξαίρει την προσφορά του ήρωα στον πόλεμο, αλλά υποβιβάζει όλους τους άλλους Αχαιούς κι όχι μόνο τον Αγαμέμνονα.. επομένως, εδώ ο Αχιλλέας είναι προσβλητικός, αλαζόνας και μεροληπτικός.. εξάλλου, κι ο ίδιος ως τώρα πολεμούσε όχι τόσο για να βοηθήσει το σύνολο, όσο για την προσωπική του δόξα και για τα λάφυρα που θα αποκόμιζε.. άρα, η πικρία του για την αγνωμοσύνη των Αχαιών είναι συναίσθημα που του γεννήθηκε κατά την έριδά του με τον Αγαμέμνονα, τότε που κανείς από τους συμπολεμιστές του δεν πήρε το μέρος του..

î ο Αχιλλέας ισχυρίζεται επίσης πως το λίγο από τα λάφυρα που αναλογούσε στον καθένα γινόταν κτήμα του και κανείς δεν του το αφαιρούσε.. μόνο για κείνον δε στάθηκε τούτο δυνατό.. και καθώς η οργή φουντώνει μέσα του, ο Αχιλλέας αναλογίζεται πώς με απάτη ο Αγαμέμνονας του πήρε την Βρισηίδα, δηλαδή όχι απλώς ένα λάφυρο πολέμου, αλλά τη σύντροφό του, τη γυναίκα που αγαπούσε ολόψυχα.. άρα, ας μην παραξενεύονται οι Αχαιοί, επειδή τους εγκαταλείπει για μια γυναίκα.. άλλωστε, για μια γυναίκα και οι Ατρείδες ξεσήκωσαν το πανελλήνιο κατά της Τροίας.. γι’ αυτό, τώρα ας βρει ο Αγαμέμνονας μόνος του λύσεις στα αδιέξοδα του πολέμου, ενός πολέμου που ο ίδιος προκάλεσε..

   Τα περί αγάπης του Αχιλλέα προς τη Βρισηίδα ακούγονται για πρώτη φορά και δεν γνωρίζουμε αν αληθεύουν ή αποτελούν μέρος του ρητορικού σχεδιασμού του.. κι αυτό γιατί ο Αχιλλέας με τα λόγια αυτά αντιπαραθέτει τη Βρισηίδα με την Ελένη, δηλαδή τον προσωπικό του πόλεμο με τον πόλεμο της Τροίας και τονίζει για άλλη μια φορά πως η τρωική εκστρατεία ήταν υπόθεση προσωπική των Ατρειδών κι όχι όλων των Ελλήνων..

î η αναφορά στην αδικία που διέπραξε ο Αγαμέμνονας σε βάρος του Αχιλλέα μετατρέπει την πικρία του σε οργή και τον κάνει να μιλά σαρκαστικά και χλευαστικά γα το πρόσωπο του αρχιστράτηγου.. με έντονη ειρωνεία αναφέρει πως ο Αγαμέμνονας μπορεί και χωρίς αυτόν.. ειρωνεύεται την ανέγερση τείχους ως αντιστάθμισμα της δικής του δύναμης που προστάτευε τους Αχαιούς από τις επιθέσεις των Τρώων.. προφητεύει μάλιστα ότι το τείχος δε θα σταθεί ικανό να αναχαιτίσει την ορμή του Έκτορα, την οποία μόνο ο ίδιος μπορούσε να θέσει υπό έλεγχο, αφού με τον Αχιλλέα απόντα ο υπέρμαχος των Τρώων ξεθάρρεψε και έχει πλησιάσει το ελληνικό στρατόπεδο (στ. 348-355)..

î όσον αφορά το ότι θα μπορούσε τώρα να σκοτώσει τον Έκτορα, ο Αχιλλέας δηλώνει ρητά πως δεν τον ενδιαφέρει πια η εξέλιξη αυτή(στ. 356-357).. επομένως, δεν έχει κανένα λόγο για να μείνει πια στην Τροία και γι’ αυτό ανακοινώνει ότι την επομένη το πρωί θα μαζέψει τους άνδρες του και θα ανοίξει πανιά για την πατρίδα του, όπου τον περιμένει η ζωή και άπειρα πλούτη.. μάλιστα, πολλά πλούτη θα πάρει μαζί του, φεύγοντας κι από την Τροία.. δε θα έχει όμως μαζί του τη Βρισηίδα, για την οποία  δηλώνει πως μόνο αυτή του λείπει.. άρα, τίποτα άλλο δεν τον κρατά πλέον στη Τροία, ούτε το πάθος της μάχης, αλλά ούτε και η δόξα που θα του έδινε η νίκη.. γι’ αυτό καλεί τα μέλη της πρεσβείας να ανακοινώσουν δημόσια τις θέσεις του, ώστε οι Αχαιοί να καταλάβουν ποιος είναι ο Αγαμέμνονας και να αγανακτήσουν μαζί του..

   Βέβαια, ο Αχιλλέας δεν πρόκειται να φύγει.. ο ήρωας παλεύει με τον εαυτό του.. είναι αλήθεια πως θέλει να φύγει, αλλά μια αντίρροπη δύναμη τον εμποδίζει.. δεν αφήνει κανείς εύκολα τον κόσμο του κι ο κόσμος του Αχιλλέα είναι ο κόσμος του πολέμου.. στην πραγματικότητα, ο Αχιλλέας απλώς επιθυμεί να ντροπιάσει απόλυτα τον Αγαμέμνονα, να φανεί η αδιαντροπιά του, για να μην μπορεί να ξεγελάσει άλλον.. η πικρή εμπειρία του Αχιλλέα τον οδηγεί στην τελεσίδικη απόφαση πως άλλη φορά ο αρχιστράτηγος δε θα τον ξεγελάσει, ό,τι κι αν του προσφέρει.. κοινώς, ο Αχιλλέας περιμένει ο Αγαμέμνονας να «πληρώσει».. δεν του φτάνει η αλλαγή στην τύχη του πολέμου και η ταπείνωση του Ατρείδη.. προσδοκά την απόλυτη ταπείνωσή του μπροστά στο αχαϊκό στρατόπεδο..

Η απαξία των δώρων: ο Αχιλλέας με μια κατηγορηματική δήλωση, ποτισμένη με άμετρη περιφρόνηση, τονίζει πως όχι μόνο δεν επιθυμεί καμία συνεργασία με τον Αγαμέμνονα, αλλά ούτε και θέλει τα δώρα του, διότι και αυτά υποκρύπτουν δόλο (στ. 375).. μέσα σε ένα παραλήρημα ψυχικού βρασμού υποβιβάζει τις πλούσιες προσφορές του Αγαμέμνονα (τωρινές και μελλοντικές) εντελώς απόλυτα και απορριπτικά («τα δώρα του αποστρέφομαι και ουτιδανά τα κρίνω»: στ.378).. πάντως, η απαξίωση των δώρων συνιστά ύβρη, την οποία δεν την αντιλαμβάνεται..

   Βέβαια, το επιχείρημα που θεμελιώνει αυτή την άρνηση είναι και πάλι η αδικία του αρχιστράτηγου.. η προσβολή που δέχτηκε ο Αχιλλέας δεν ήταν υλική, αλλά ηθική.. γι’ αυτό, κανένα υλικό αντάλλαγμα δεν είναι δυνατό να τον ικανοποιήσει.. το μόνο που ζητά ο Αχιλλέας τόσο καιρό είναι η ηθική του δικαίωση (στ. 386-387).. ωστόσο, ο στ. 387 είναι ο μόνος σ’ όλη τη μακροσκελή απάντηση του Αχιλλέα που επιτρέπει μια μικρή ελπίδα υποχώρησης.. αν και ο ήρωας έχει δηλώσει επανειλημμένως την πρόθεσή του να μείνει αμετακίνητος στη θέση του και μάλιστα να αναχωρήσει αύριο κιόλας για τη Φθία, η διατύπωση αυτή υπονοεί ότι θα μπορούσε με κάποιο τρόπο ο Αγαμέμνονας να «πληρώσει ολόκληρον το μεγ’ αδίκημά του» και ο Αχιλλέας να επιστρέψει στη μάχη.. είναι ολοφάνερο πως ο Αχιλλέας επιζητά τον απόλυτο εξευτελισμό του Ατρείδη..

   Γι’ αυτό, ο Αχιλλέας απορρίπτει τα δώρα που του προτείνονται και υπογραμμίζει με υπερβολή πως, κι αν ακόμη του προσφέρονταν τα πλούτη του Ορχομενού και της πρωτεύουσας της Αιγύπτου, πόλεων «που ωσάν εκείνες θησαυρούς άλλη δεν έχει χώρα» (στ. 382), ή δώρα άπειρα στον αριθμό (στ. 385), και πάλι η ψυχή του δε θα καταπραϋνόταν, διότι όλα τα πλούτη του κόσμου δεν αντισταθμίζουν το μέγεθος της αδικίας που δέχτηκε.. με υπερβολή άλλωστε αρνείται στη συνέχεια και την πρόταση να γίνει γαμπρός του αρχιστράτηγου.. ακόμα κι αν κάποια από τις κόρες του είναι η τελειότερη γυναίκα στον κόσμο, όμορφη σαν την Αφροδίτη και εργατική σαν την Αθηνά, ο Αχιλλέας δεν πρόκειται να την παντρευτεί (μέσω της υπερβολής πάντως προβάλλεται το ιδανικό της εποχής για τη γυναίκα: όμορφη και χρυσοχέρα).. τα λόγια που μεσολαβούν (στ. 392-394) είναι πιο πολύ ειρωνεία παρά αιτιολόγηση της άρνησής του.. γυναίκες άξιες, κόρες ισχυρών ηγεμόνων, υπάρχουν πολλές στη χώρα του και μία από αυτές θα κάνει σύντροφο της ζωής του, για να χαίρεται μαζί της τα αγαθά και τα πλούτη του.. από το όραμα μάλιστα μιας ευτυχισμένης ζωής δίπλα σε ένα αγαπημένο ταίρι η σκέψη του θα περάσει εύκολα στην υπέρτατη αξία της ζωής, της δικής του πρώτα (στ. 401-405) και της ζωής του ανθρώπου γενικά (στ. 406-409)..

   Η πίκρα λοιπόν του Αχιλλέα είναι τόσο μεγάλη που τον αναγκάζει να υποστηρίξει ιδέες οι οποίες δεν ταιριάζουν με τον χαρακτήρα του ούτε είναι δυνατόν να τις πιστεύει.. πώς είναι δυνατό ο κυριότερος εκπρόσωπος του ομηρικού ηρωικού ιδανικού να προτιμά την απόλεμη ζωή ενός φιλήσυχου οικογενειάρχη; Τι νόημα μπορεί να έχει γι’ αυτόν μια μακροχρόνια ζωή, όταν αυτή είναι στερημένη από δόξα και τιμή; (στ. 398-400)..

   Ωστόσο, όπως δηλώνει ο ίδιος, κανένας θησαυρός δεν είναι αντάξιος με την ψυχή του, ούτε όλα τα πλούτη που είχε η Τροία πριν από τον πόλεμο ούτε τα πλούτη που έχει ο Απόλλωνας στο ναό του στους Δελφούς.. και πάλι ο Αχιλλέας κινείται στο σχήμα της υπερβολής, μόνο που τώρα η υπερβολή αυτή, καθώς αντιπαραβάλλεται με το πολύτιμο αγαθό της ζωής, έχει αντίκρισμα.. τα υλικά αγαθά οι άνθρωποι τα αποκτούν ως λάφυρα ή με ανταλλαγές δώρων.. τη ζωή όμως δεν μπορούν να την αποκτήσουν με κανένα από αυτούς τους δύο τρόπους: η ανθρώπινη ψυχή δεν είναι ούτε λάφυρο ούτε υλικό απόκτημα.. και αν φύγει μια φορά από το σώμα, δεν ξαναγυρίζει πίσω ποτέ.. η αξία της ζωής, που προβάλλει εδώ ο Αχιλλέας, είναι ένα επιχείρημα που κανένας δεν θα μπορούσε να το αντικρούσει.. όμως ηχεί ως ξένο στα αυτιά της πρεσβείας, διότι γι’ αυτούς η ζωή δεν αξίζει τίποτα, αν δε συνοδεύεται και από την τιμή της ανδρείας..

Η επιλογή του Αχιλλέα ως προς το δίλημμα: δόξα ή πολύχρονη ζωή: στην υπενθύμιση των λόγων του πατέρα του από τον Οδυσσέα, ο Αχιλλέας απαντά με το χρησμό της μητέρας του: στην Τροία θα πεθάνει σύντομα αλλά δοξασμένα, ενώ στη Φθία θα ζήσει άδοξα αλλά για πολλά χρόνια.. έναντι του διλήμματος αυτού ο Αχιλλέας δηλώνει πως δε θέλει να πολεμήσει πια, γιατί προτιμά τη ζωή από το θάνατο, ακόμα κι αν αυτός θα του προσέδιδε τιμή και δόξα..

Η ματαιότητα του Τρωικού πολέμου: στον επίλογο του λόγου του ο Αχιλλέας έχει μια απάντηση για το πρώτο επιχείρημα του Οδυσσέα, εκείνο δηλαδή που παρουσίαζε τη δεινή θέση των Αχαιών.. ο Αχιλλέας δεν αμφιβάλλει καθόλου ότι η κατάσταση είναι δύσκολη για τους Έλληνες.. κι αυτό είναι το μόνο σημείο που συμφωνεί με τον Οδυσσέα, τονίζοντας κι αυτός πως ο Δίας προστατεύει και υποστηρίζει πια τους Τρώες.. ωστόσο, ο Αχιλλέας το χρησιμοποιεί για να αποδείξει ότι ο πόλεμος εναντίον της Τροίας είναι μάταιος και ότι οι Αχαιοί είναι καταδικασμένοι να νικηθούν.. γι’ αυτό και η προτροπή του είναι άμεση: να εγκαταλείψουν τον πόλεμο (στ. 417-419).. κλείνοντας το λόγο του, συνιστά στα μέλη της πρεσβείας να μεταφέρουν τα νέα στους αρχηγούς του αχαϊκού στρατού, επαναλαμβάνει την απόφασή του να μην επιστρέψει στον πόλεμο και καλεί τον Φοίνικα σε φιλοξενία, ελπίζοντας ότι ο δάσκαλός του θα διαφοροποιηθεί από τους άλλους Αχαιούς και θα μείνει μαζί του..

Αξιολόγηση του Αχιλλέα: το ήθος που προβάλλει στο λόγο του ο Αχιλλέας εκπλήσσει τους πάντες, καθώς δεν ενδιαφέρεται για την πολεμική δόξα και την τιμή της νίκης, αλλά για μια ζωή απλή με όλες τις καθημερινές χαρές και λύπες που γεύονται οι απόλεμοι άνθρωποι.. μάλιστα, φιλοσοφεί πάνω στην απαξία και τη ματαιότητα του πολέμου και, υμνώντας την αξία της χωρίς δόξα ζωής, απορρίπτει το ηρωικό ιδεώδες..

   Στην πραγματικότητα ο Αχιλλέας διατηρεί στο ακέραιο τα γνωρίσματα του ήθους του.. εξακολουθεί να είναι ευερέθιστος, εριστικός, παραμένει απόλυτος στις κρίσεις του και στέκεται με αδιαλλαξία στις αποφάσεις του.. αυτή ήταν πάντα η φύση του ήρωα (μας το επιβεβαιώνουν και τα λόγια του πατέρα του).. η απαξίωση του ηρωικού κώδικα, η ισοπεδωτική συμπεριφορά απέναντι στους φίλους, η απόρριψη των δώρων και της μετάνοιας του Αγαμέμνονα λέγονται με τέτοια υπερβολή, ώστε κατανοούμε πως ο Αχιλλέας βρίσκεται σε σύγχυση και αμηχανία.. λέει λόγια, που στο βάθος της ψυχής του δεν τα πιστεύει..

   Κι αυτό δεν το κάνει απλώς για εκδίκηση, αλλά από υπερβολική ευαισθησία και προσήλωση στις αξίες, τις οποίες με τα επιχειρήματά του κατά τη διάρκεια του λόγου του κατέρριψε.. γιατί, κάθε επικός ήρωας ήταν δεμένος με την αξία της τιμής και αυτή ακριβώς την τιμή του στέρησε ο Αγαμέμνονας.. η προσβολή λοιπόν που υπέστη γέμισε την ψυχή του με τόση πίκρα και απογοήτευση, ώστε έφτασε στο σημείο να αρνηθεί τα ιδανικά του και την ηρωική του φύση.. γι’ αυτό μένει αμετακίνητος στις αποφάσεις του και δεν πρόκειται να διαγράψει την προσβολή που του έγινε ούτε για το χρυσάφι όλης της γης ούτε για όμορφες γυναίκες.. θα σταματήσει το θυμό του μόνο για κάτι μεγαλειώδες και υψηλό.. και αυτό θα είναι η εκδίκηση για το θάνατο του Πατρόκλου, του καλύτερου φίλου του!

ΡΑΨΩΔΙΑ Π΄

Το κύκνειο άσμα και ο θάνατος του Πατρόκλο (στ. 684-867)

Δομή:

î Ο Πάτροκλος φτάνει ως τα τείχη της Τροίας (στ. 684-697)

î Η παρέμβαση του Απόλλωνα (στ. 698-725)

î Ο Έκτορας επιτίθεται και ο Πάτροκλος σκοτώνει τον Κεβριόνη (στ. 726-750)

î Αγώνας γύρω από το νεκρό Κεβριόνη (στ. 751-785)

î Η νέα παρέμβαση του Φοίβου και το τέλος του Πατρόκλου (στ. 786-804)

î Πάτροκλος και Εύφορβος (στ. 805-817)

î Πάτροκλος και Έκτορας (στ. 818-867)

«του Αυτομέδοντος»: ο Αυτομέδοντας ήταν ο τρίτος στην ιεραρχία Μυρμιδόνας μετά τον Αχιλλέα και τον Πάτροκλο.. όταν έπαιρνε μέρος στη μάχη ο Αχιλλέας, ο Πάτροκλος ήταν ηνίοχός του.. τώρα που ο Πάτροκλος έχει τη θέση του πολεμιστή, ο Αυτομέδοντας τον συνοδεύει ως ηνίοχος..

«Ποια τύφλωσις!(στ. 686)»: είναι φανερό ότι η άτη έχει χτυπήσει τον ήρωα και ξεχνά τις εντολές του Αχιλλέα (διαπράττει ύβρη, διότι υπερβαίνει τα «μέτρα» και τα όρια που του αναλογούν).. κι αυτό γιατί οι απανωτές επιτυχίες, με αποκορύφωμα τη νίκη επί του Σαρπηδόνα, ενισχύουν την αυτοπεποίθησή του υπερβολικά.. έτσι, όμως, οδηγείται ολέθρια στο θάνατο.. ο ποιητής τονίζει πρώτα την προσωπική ευθύνη του Πατρόκλου, που δεν υποχωρεί μετά τη διάσωση των πλοίων, όπως του είχε ζητήσει ο Αχιλλέας, αλλά δεν ξεχνά και τη βουλή του Δία, που όποιον θέλει τον καθοδηγεί στη μάχη χωρίς σύνεση, ώστε να θανατωθεί (οι στ. 683-691 αποτελούν προοικονομία του τέλους του ήρωα)..

«Ποιον πρώτον..»(στ. 692): η τυπική εισαγωγή σε καταλόγους πεσόντων απαιτεί ερώτημα που απευθύνει ο ποιητής στη Μούσα ή στον εαυτό του.. ωστόσο, εδώ το ερώτημα δίνεται σε β΄ πρόσωπο, σε μια συγκινητική αποστροφή του ποιητή προς τον ήρωα, όπως και σε πολλά άλλα σημεία αυτής της ενότητας.. η αποστροφή αυτή εκφράζει τη συμπάθεια και τη συμπόνια του ποιητή προς τον Πάτροκλο..

Στ. 700: κατάλογοι 9 ή περισσότερων θυμάτων μιας αριστείας προκαλούν πάντα την αντίδραση του αντιπάλου (αριστεία = εξαίρεται η ανδρεία ενός επώνυμου μεγάλου ήρωα, ο οποίος, εξοντώνοντας πολλούς από τους αντιπάλους του, φτάνει στην υπερβολή ή και στην ύβρη.. με την αριστεία εμπλέκεται κατά κανόνα η θεομαχία, η παρέμβαση δηλαδή των θεών στη μάχη και ο μεταξύ τους ή με τον αριστεύοντα ήρωα αγώνας).. στη συγκεκριμένη περίπτωση αντιδρά ο Φοίβος, προστάτης της Τροίας, όπως είχε προβλέψει ο Αχιλλέας..

Στ. 702…: το τυπικό σχήμα «τρεις… αλλά την τέταρτη φορά» δημιουργεί αγωνία στο ακροατήριο, που θα περίμενε ότι η τέταρτη προσπάθεια θα απέβαινε μοιραία για τον Πάτροκλο σύμφωνα με το παραδοσιακό μοτίβο.. ο ποιητής όμως τον «σώζει» αυτή τη φορά από τον Απόλλωνα και παρατείνει τη μάχη, αυξάνοντας έτσι και την αγωνία μας, μέχρι την εμφάνιση και πάλι του ίδιου τυπικού σχήματος των τριών (στ. 784..), που θα είναι πλέον μοιραίο..

Στ. 709: ο θεός πληροφορεί τον Πάτροκλο (= επιφάνεια) ότι η πόλη δε θα κυριευτεί από κανένα από τους δύο, αφού και ο Αχιλλέας θα σκοτωθεί πριν από την άλωσή της (= προσήμανση)..

Στ. 715-720: ο Απόλλωνας παίρνει τη μορφή του Άσιου (=ενανθρώπιση).. ο ποιητής υπογραμμίζει τη συγγενική σχέση του Άσιου με τον Έκτορα, γιατί έτσι δικαιολογείται το γεγονός ότι ο Έκτορας θα δώσει προσοχή στα λεγόμενά του..

Στ. 721-725: στα λόγια του θεού υποκρύπτεται ειρωνεία, αφού αυτοπαρουσιάζεται κατώτερος του Έκτορα και υποθέτει ότι ίσως ο Φοίβος (ο ίδιος δηλαδή) βοηθήσει τον Έκτορα να σκοτώσει τον Πάτροκλο, πράγμα που θα γίνει στη συνέχεια (στ. 725= προσήμανση)..

Στ. 726-728: η παρέμβαση του θεού έχει αποτέλεσμα, αφού ο Έκτορας παρακινείται ώστε να επιστρέψει στη μάχη και όλα να γίνουν σύμφωνα με το σχέδιο του Δία.. ο Κεβριόνης ήταν νόθο παιδί του Πριάμου και ηνίοχος του Έκτορα..

Στ. 733-743: ο θάνατος του Κεβριόνη δίνεται με μία παραστατική εικόνα (στ. 733-742) και με μία παρομοίωση (στ. 742-743).. έτσι, προσφέρεται στο κείμενο ζωντάνια και αμεσότητα, δραματικότητα και τονίζεται άλλο ένα κατόρθωμα της αριστείας του Πατρόκλου, προφανώς το τελευταίο..

Στ. 744: αποστροφή (απευθύνεται σε β΄ πρόσωπο ο ποιητής στον ήρωα και εκφράζεται για άλλη μια φορά η συμπάθεια και η συμπόνια του προς αυτόν)..

Στ. 745-750: είναι η τελευταία φορά που ο Πάτροκλος γελά με τις επιτυχίες του.. σε λίγο η αριστοτελική περιπέτεια επέρχεται.. τα λόγια του ήρωα έχουν το γνωστό κυνισμό των θριαμβολογιών αυτού που πλανάται και αγνοεί ότι και το δικό του τέλος πλησιάζει (αυτή η τραγική άγνοια συνιστά επική ειρωνεία).. ο λόγος του είναι ειρωνικός και «επαινεί» τον Κεβριόνη για τον τρόπο που έπεσε, σαν δύτης που βουτά από την πλώρη του πλοίου στη θάλασσα για να μαζέψει στρείδια (παρομοίωση: αναφορικό μέρος = 745-748, δεικτικό μέρος = 749)..ο κομπασμός αυτός του Πατρόκλου συνιστά ύβρη..

Στ. 751-754: νέα αποστροφή του ποιητή προς τον Πάτροκλο (στ. 754), όπου προσημαίνεται με λύπη ο θάνατός του (στ. 752-753)..

Στ. 756-764: η παρομοίωση των δύο ηρώων με λιοντάρια δηλώνει ισότιμη μάχη (αναφορικό μέρος παρομοίωσης: στ. 756-758, δεικτικό μέρος: στ. 759-764).. σε άλλες περιπτώσεις το ισχυρότερο ζώο επικρατεί, όπως στους στ. 487-489, όπου ο Πάτροκλος είναι το λιοντάρι και ο Σαρπηδόνας ταύρος ή στους στ. 823-826, όπου λιοντάρι είναι ο Έκτορας και ο Πάτροκλος παραβάλλεται με κάπρο..

Στ. 765-771: παρομοίωση (αναφορικό μέρος: στ. 765-769, δεικτικό μέρος: στ. 770-771), που δίνει, με παραστατικότητα και δραματικό τρόπο, έμφαση στην παθιασμένη μάχη που συντελούνταν μεταξύ Αχαιών και Τρώων, για το ποιος θα κερδίσει το νεκρό κορμί του Κεβριόνη (είναι γνωστό ότι οι αντίπαλοι θέλουν το νεκρό κορμί για να του πάρουν τα όπλα και έτσι να το ατιμάσουν, ενώ οι συμπατριώτες του νεκρού θέλουν να τον προστατέψουν από την ατίμωση και να τον θάψουν με τιμές)..

Στ. 780: όταν κάποιος επιχειρεί πράγματα που ξεπερνούν τη θέληση της μοίρας, θα πρέπει να περιμένει ανατροπές (προοικονομία).. κι αυτές δε θα αργήσουν να έρθουν στους επόμενους στίχους..

Στ. 783-787: έρχεται το ηλιοβασίλεμα.. τρεις φορές ο Πάτροκλος εφορμά και σκοτώνει 9 ανθρώπους κάθε φορά (κορύφωση της αριστείας).. η δράση του αποδίδεται με ρήματα που εκφράζουν την κίνηση προς τα κάτω («πέφτει» στ. 783, «εχύθη» στ. 784), αν και η πορεία του ήρωα, σταθερά και με ραγδαίους ρυθμούς, είναι ανοδική (27 νεκροί αντίπαλοι).. η ανιούσα κλίμακα της πορείας του Πατρόκλου είναι αντιστρόφως ανάλογη προς την καθοδική πορεία των αντιπάλων του, που «ροβόλησαν στον Άδη», στ. 785.. ωστόσο, η αποφασιστική καμπή βρίσκεται στην τέταρτη φορά (στ. 786): μοτίβο τριών επιτυχιών ή αποτυχιών, όπου η αποφασιστική στιγμή βρίσκεται στην τέταρτη απόπειρα.. η παρομοίωσή του μάλιστα με θεό (στ. 786) δικαιολογεί την επέμβαση του Απόλλωνα που θα ακολουθήσει.. μέσα στην αυθάδεια της δόξας του, ο ήρωας αγγίζει τα όρια ενός θεού και μόνο ένας θεός μπορεί να τον καταβάλλει (άλλωστε, η αριστεία ακολουθείται πάντα από θεομαχία).. έτσι, η τέταρτη εφόρμηση του Πατρόκλου σημαίνει και το τέλος του.. στο στ. 787 η ξαφνική αποστροφή του ποιητή προς τον ήρωα σηματοδοτεί τη ραγδαία πλέον πτώση του, καθώς επίσης φανερώνει και πάλι τα αισθήματα συμπάθειάς του γι’ αυτόν, αλλά και τη συναισθηματική του φόρτιση λόγω του θανάτου που πλησιάζει.. η φιλική αποστροφή ηχεί όμως σαν μάταιη προειδοποίηση, γιατί ο Πάτροκλος κοιτάζει προς τα πάνω (τυφλωμένος από τις επιτυχίες) και δε βλέπει το γκρεμό που ανοίγεται μπροστά του (δεν αντιλαμβάνεται τον ερχομό του Φοίβου)..

Στ. 788-792: ο Απόλλων πλησιάζει τρομερός, αλλά αόρατος, χρησιμοποιώντας δόλια μέσα (ομίχλη, πισώπλατο χτύπημα, αφοπλισμός) ð ανθρωπομορφισμός (χρήση αθέμιτων και ανήθικων μέσων από τον θεό).. βέβαια, η σκοτεινή ομίχλη του θεού δεν ήταν απαραίτητη, γιατί ο Πάτροκλος, θαμπωμένος από το μέγεθος της επιτυχίας του, δεν ήταν δυνατό να αντιληφθεί τον Φοίβο.. ο αφοπλισμός ωστόσο κρίνεται αναγκαίος και πρέπει να γίνει από ένα θεό.. ο Πάτροκλος δεν είναι μόνο «ωσάν θεός» σ’ αυτή τη φάση της αριστείας του, αλλά και ζωσμένος με θεϊκά άρματα, φτιαγμένα από τον Ήφαιστο, που οι Ολύμπιοι θεοί είχαν δωρίσει στον Αχιλλέα.. σίγουρα, φορώντας τα ο Πάτροκλος ήταν άτρωτος και άρα απαιτείται η συνδρομή ενός θεού..

Στ. 793-806: στο σταδιακό αφοπλισμό του ήρωα ο ποιητής ακολουθεί τη φορά από πάνω προς τα κάτω, καθώς ο Φοίβος ξεκινά από το κράνος (στ. 793).. ο ποιητής επιμένει στην πτώση του κράνους, το οποίο πέφτει με γδούπο (ηχητική εικόνα) και «μολύνεται» για πρώτη φορά (στ. 795).. μέχρι τότε, όσο το φορούσε ο Αχιλλέας, δεν είχε υποστεί ποτέ αντίστοιχη πτώση – «μόλυνση», επειδή ο κάτοχός του ήταν αήττητος (στ. 796-798).. ο ακροατής προειδοποιείται ότι το κράνος θα το πάρει αργότερα ο Έκτορας να το βάλει υπεροπτικά στο κεφάλι του (προσήμανση του σκυλέματος των όπλων του Πατρόκλου, που θα γίνει στη ραψ. Ρ΄).. όμως, το κράνος που δόθηκε με αγάπη από τον Αχιλλέα στο φίλο του, για να γίνει σκέπη προστασίας του, μοιάζει τώρα στο κεφάλι του Έκτορα προσήμανση θανάτου.. τα σημάδια εξάλλου του θανάτου (χώμα και αίμα) είναι εμφανή πάνω στο κράνος και απλώνονται σα μόλυνση πάνω στον ήρωα των Τρώων (διπλή προσήμανση θανάτου στους στ. 799-800: «να σκέπει την κεφαλήν του» και «έφθανε σ’ αυτόν η μαύρ’ ημέρα»).. ο αφοπλισμός συνεχίζεται, το κοντάρι γίνεται χίλια κομμάτια (ήταν το μόνο όπλο που μπορούσε να σπάσει, γιατί δεν ανήκε στον Αχιλλέα), πέφτει η ασπίδα με τον τελαμώνα της και λύνεται ο θώρακας.. μαζί με τον τελευταίο ωστόσο «ελύθηκαν» και τα «μέλη» του Πατρόκλου..

   Άοπλο, αποκαμωμένο, σαστισμένο και θεοκρουσμένο (που έχει πάθει σκοτοδίνη από κτύπημα του θεού) θα εγκαταλείψει ο Απόλλωνας το σύντροφο του Αχιλλέα στο πεδίο της αποτρόπαιης πράξης.. με λίγα λόγια, ο Φοίβος, αφαιρώντας από τον Πάτροκλο τα πολεμικά του σύμβολα, τον απογύμνωσε και από την ιδιότητα του πολεμιστή, φανερώνοντάς μας πως η ανδρεία του ήρωα αυτού ήταν «δανεική», όπως «δανεισμένα» ήταν και τα όπλα του.. ο Πάτροκλος λοιπόν έπρεπε να οδηγηθεί στο θάνατο απογυμνωμένος από την πλαστή του ταυτότητα.. θα πρέπει να προστεθεί ωστόσο ότι η αφαίρεση των όπλων από ένα πολεμιστή (η σημαντικότερη επινίκια τελετουργία για το νικητή) γινόταν πάντα μετά το θάνατό του και οι μόνοι που ένιωθαν οδύνη από την ταπείνωση της πράξης αυτής ήταν οι σύντροφοι του νεκρού.. στην προκειμένη όμως περίπτωση, ο Πάτροκλος γυμνώνεται εν ζωή και είναι ο ίδιος που βιώνει τον εξευτελισμό του.. τελικά, ο Απόλλωνας φέρεται στον Πάτροκλο σαν να είναι ήδη νεκρός.. από την άποψη αυτή πάντως, η τιμωρία του Πατρόκλου είναι πολύ σκληρή , γιατί ζει το θάνατό του, ως στρατιώτης και ως άνθρωπος, αργά και βασανιστικά, πριν ακόμη πεθάνει.. ο ρόλος του θεού όμως εδώ τελείωσε και τώρα είναι η σειρά των ανθρώπων.. ταυτόχρονα, άρχισε η αντίστροφη μέτρηση για την επιστροφή του Αχιλλέα στη μάχη, ώστε να πάρει εκδίκηση για τον διαφαινόμενο πια θάνατο του αγαπημένου του φίλου..

Πάτροκλος και Εύφορβος: ο Εύφορβος παρουσιάζεται πλατιά από τον ποιητή (στ. 806-811), γιατί έτσι θα εξαρθεί ακόμη πιο πολύ η γενναιότητα του Πατρόκλου.. δεν είναι ένας τυχαίος Τρώας.. το πατρωνυμικό του, «Πανθοϊδης», υπαινίσσεται ένδοξη γενιά, ενώ οι πολεμικές του ικανότητες περιγράφονται αναλυτικά σε 4 στίχους.. πρόκειται για έναν Τρώα που μπορεί να περηφανεύεται για τα πρωτεία του στη λόγχη, στο δρόμο και την ιππομαχία και γενικά για τα πολεμικά του κατορθώματα σε βάθος χρόνου, από την αρχή ακόμη των τρωικών.. όταν ήρθε στην τρωική πεδιάδα, πριν από χρόνια, αν και δεν ήταν ακόμη έμπειρος πολεμιστής, «είκοσι άνδρες μόνος του κατέβασε από τους ίππους».. δε θα μπορούσε άλλωστε να είναι τυχαίος αυτός που πήρε τη σκυτάλη από τον Φοίβο και ο οποίος πρώτος ανάμεσα στους ανθρώπους θα πληγώσει τον Πάτροκλο.. κι όμως, αυτός ο διαλεχτός πολεμιστής πλησιάζει τον άοπλο και ζαλισμένο ήρωα με πανουργία και, αφού τον χτυπά ύπουλα, βιάζεται να απομακρυνθεί (στ. 814-815).. η δειλή λοιπόν συμπεριφορά του Τρώα σε συνδυασμό με τον έπαινο των πολεμικών του επιδόσεων τονίζει ακόμη περισσότερο την ανδρεία του Πατρόκλου..

Στ. 812: αποστροφή του ποιητή προς τον ήρωα..

Πάτροκλος και Έκτορας (στ. 818-822): το τρίτο και αποφασιστικό χτύπημα είναι του Έκτορα.. πρέπει ο Έκτορας να σκοτώσει τον ήρωα, για να επιστρέψει στη μάχη ο Αχιλλέας.. ο πρόμαχος των Τρώων είναι ο μόνος που στέκει μπροστά στον πληγωμένο ήρωα (στ. 820).. η κίνηση όμως του Έκτορα είναι τόσο άνανδρη όσο και ο δόλος των άλλων, του Φοίβου και του Εύφορβου, που χτύπησαν τον Πάτροκλο πισώπλατα.. ανανδρία και ύβρη χαρακτηρίζουν το χτύπημα σε έναν άοπλο και τραυματισμένο αντίπαλο, έστω κι αν αυτό δε γίνεται ύπουλα.. ο Πάτροκλος λογχίζεται και πέφτει (στ. 820-822).. η θλίψη μάλιστα που προκαλεί στους Αχαιούς ο θάνατος του είναι ένας ακόμη τρόπος με τον οποίο ο ποιητής τονίζει τη σημασία της απώλειας και το μέγεθος της ανδρείας του ήρωα («κατήφεια στους Αχαιούς εχύθη», στ. 822)..

Στ. 823-829: η πλατιά παρομοίωση με τη ζωντάνια και την παραστατικότητά της αποδίδει την ένταση της σύγκρουσης και τη δραματικότητα της στιγμής.. ταυτόχρονα, όμως, με βάση τους παραλληλισμούς που γίνονται, σκιαγραφείται και τονίζεται το αποτέλεσμα που είναι ο θάνατος του Πατρόκλου, αφού ο ήρωας παρομοιάζεται με αγριόχοιρο, σε αντίθεση με τον Έκτορα που παραβάλλεται με λιοντάρι, ένα σαφώς πιο δυνατό ζώο (αναφορικό μέρος: 823-826, δεικτικό μέρος: 827-829).. το λιοντάρι λοιπόν θα κερδίσει τη μικρή βρυσούλα (= Τροία).. ωστόσο, ο θάνατος του Πατρόκλου παρουσιάζεται ως η κατάληξη ενός γιγάντιου αγώνα ανάμεσα σε δύο πανίσχυρους αντιπάλους, που και οι δύο διεκδικούσαν τον ίδιο στόχο.. από την άποψη αυτή δικαιώνεται και το θύμα, αλλά και ο θύτης, αφού αυτός ειδικά αμυνόταν για κάτι που του ανήκε: την πατρίδα του..

Θριαμβολογίες του Έκτορα (στ. 830-842): είναι η σειρά του Έκτορα να υπερβεί τα όρια και να καυχηθεί για μια νίκη που δεν του ανήκει απόλυτα.. ο ειρωνικός (στ. 830, 832, 836-837) και υβριστικός του (στ. 834-835, «ανόητε», «άθλιε») λόγος ενέχει κατά πολύ το τραγικό στοιχείο, καθώς ο πρόμαχος των Τρώων πέφτει σε διαδοχικές επικές τραγικές ειρωνείες.. αρχικά, ορθά λέει, αν και με κομπασμό, πως, όσο ζει ο ίδιος, η Τροία δε θα γνωρίσει δουλική μέρα (στ. 835), αλλά το θέμα είναι πως δε θα ζει για πολύ ακόμα, αφού ο θάνατός του πλέον είναι πολύ κοντά, όπως και η πτώση της Τροίας.. κατόπιν, γελιέται όταν αναφέρεται στην τύχη του πτώματος του Πατρόκλου  (στ. 836), επειδή όχι μόνο δε θα φάνε τα όρνια το νεκρό κορμί του αντιπάλου του, αλλά το δικό του σώμα θα κακοποιηθεί λίγο αργότερα από τον Αχιλλέα.. τέλος, τα λόγια και οι εντολές του Αχιλλέα προς τον Πάτροκλο διαστρεβλώνονται και αλλοιώνονται εντελώς από τον Έκτορα (στ. 838-842), καθώς λανθασμένα νομίζει πως ο Αχιλλέας έστειλε στη μάχη περιφρονητικά τον Πάτροκλο για να τα βγάλει πέρα με τον ίδιο.. ο Πριαμίδης, λοιπόν, γεμάτος έπαρση, πέφτει σε πλάνη και η τραγικότητα έχει πια περάσει μαζί με το κράνος του Αχιλλέα από το κεφάλι του Πατρόκλου στο κεφάλι του ίδιου.. πάντως, ο ποιητής δεν ξεχνά ολωσδιόλου το ήθος του Έκτορα και τη μέχρι αυταπάρνηση προσήλωσή του στην υπεράσπιση της πατρίδας.. έτσι, ακόμη και τη στιγμή της ύψιστης αλαζονείας του, ο πρόμαχος των Τρώων καυχιέται, διότι, σκοτώνοντας τον Πάτροκλο, έσωσε τον άμαχο πληθυσμό της χώρας του από το θάνατο, την ατίμωση και τη δουλεία (στ. 830-831)..

Στ. 843: αποστροφή του ποιητή προς τον Πάτροκλο (δηλώνεται η συμπάθεια, η λύπη για τον επικείμενο θάνατό του και η περηφάνια για το γενναίο φρόνημά του, ακόμη και την τελευταία στιγμή της ζωής του)..

Η απάντηση του Πατρόκλου (στ. 844-854): ο Πάτροκλος με την απάντησή του (στ. 844-850) θα μειώσει τη νίκη του Έκτορα και θα αποκαταστήσει την αλήθεια, αφού η δόξα της νίκης ανήκει κατά βάση στον Απόλλωνα, κατόπιν στον Εύφορβο και τέλος στον Έκτορα.. στους στ. 851-854 θα προμαντέψει το θάνατο του Έκτορα (=προσήμανση).. η προφητική πάντως ικανότητά του σχετίζεται μάλλον με το ότι οι μελλοθάνατοι στον Όμηρο είχαν συνήθως μαντικές ιδιότητες..

Στ. 855-857: η πτώση του Πατρόκλου, ως συνέπεια της τύφλωσής του από τη μέθη της μάχης και των επιτυχιών του, θα συμπληρωθεί με την θλιβερή εικόνα της καθόδου της ψυχής του στον Άδη, η οποία υπογραμμίζει την αγάπη του ήρωα για τη ζωή και το μίσος του για το θάνατο.. έτσι, από το παραλήρημα της δόξας φτάνουμε στα δάκρυα και τη θλίψη, από τη «θέωση» και τη λάμψη της επιτυχίας στο ζόφο του Άδη, από την άνοδο και το θρίαμβο στην πτώση και τη συντριβή.. ωστόσο, ενώ μέχρι τώρα παρακολουθήσαμε τις ακραίες συνέπειες της μήνιδος του Αχιλλέα, τώρα θα γίνουμε θεατές της εκδικητικής του μανίας.. η δίψα για εκδίκηση θα είναι στο εξής η κινητήρια δύναμη του έπους κι όχι η μήνις..

Στ. 858-861: ο Έκτορας αλαζονικά αντιλέγει στον νεκρό πια Πάτροκλο πως όχι μόνο δε θα σκοτωθεί από τον Αχιλλέα, αλλά ο ίδιος θα τον σκοτώσει, πέφτοντας σε άλλη μία τραγική ειρωνεία.. η υπερφίαλη απόκρισή του προσημαίνει την ανοησία που θα επιδείξει (στη ραψ. Σ΄), όταν αποφασίσει να κρατήσει τους άνδρες του στο πεδίο της μάχης τη στιγμή που ο Αχιλλέας επιστρέφει ενεργά στη μάχη..

Στ. 864-867: ο Έκτορας με συνεχιζόμενη έπαρση θέτει ως στόχο να κυνηγήσει τον Αυτομέδοντα, για να πιάσει τα άλογα του Αχιλλέα και να τα έχει ως λάφυρα – τρόπαια της νίκης του.. ωστόσο, τα αθάνατα άλογα του Αχιλλέα (δώρο των θεών) δεν είναι δυνατό να συλληφθούν..

ΡΑΨΩΔΙΑ Σ΄

Ο Ήφαιστος κατασκευάζει την πανοπλία του Αχιλλέα

Περιγραφή της ασπίδας (στ. 478-616)

Δομή:

î Η κατασκευή της ασπίδας από τον Ήφαιστο (στ. 478-481)

î Η απεικόνιση του «σύμπαντος» (στ. 482-488)

î Μία πολιτεία σε καιρό ειρήνης (στ. 489-507)

î Μία πολιτεία σε καιρό πολέμου (στ. 508-539)

î Σκηνές από την αγροτική ζωή (στ. 540-571)

î Σκηνές από τη ζωή των κτηνοτρόφων (στ. 572-588)

î Χορός (στ. 589-605)

î Ο Ωκεανός (στ. 606-607)

î Τα υπόλοιπα όπλα του Αχιλλέα και η παραλαβή τους από τη Θέτιδα (στ. 608-616)

Ρόλος της περιγραφής της ασπίδας:

Ø το κείμενο, με την περιγραφή ενός αμυντικού όπλου που είναι ταυτόχρονα και έργο τέχνης, αποκτά ζωντάνια, αμεσότητα και παραστατικότητα..

Ø με την παρουσίαση των καθημερινών ασχολιών των ανθρώπων πάνω στην ασπίδα, ο Όμηρος από επικός ποιητής γίνεται ένας ζωγράφος, που μεταπλάθει ένα καθαρά πολεμικό έπος σε ύμνο της ζωής, της οποίας ο πόλεμος είναι απλώς μια πτυχή..

Ø η σκηνή αποτελεί επιβράδυνση, που καθυστερεί την εξέλιξη της υπόθεσης και εντείνει την αγωνία για τη συνέχεια του έπους..

Ø η περιγραφή της ασπίδας αποτελεί ένα είδος «έκφρασης» (στον τεχνικό όρο «έκφραση» εντάσσεται κάθε περιγραφή έργου εικαστικών τεχνών)..

Ø μέσω των σκηνών της καθημερινής ζωής πάνω στην ασπίδα προβάλλεται ο πολιτισμός του ομηρικού κόσμου και το υψηλό επίπεδο του υλικού πολιτισμού της εποχής..

Ø διαφαίνεται η σχέση θεών και Μοίρας (τα θεϊκά όπλα δε θα σώσουν τον Αχιλλέα από το θάνατο) και έμμεσα η δράση και η στάση των θεών (θεοί ανθρώπινοι, θεοί και εργασία..)..

Στ. 479: η περιφέρεια της ασπίδας ήταν στρογγυλή και μάλλον είχε 3 διακοσμητικές ζώνες («τριπλόν κύκλον»)..

Στ. 481: η διάταξη των παραστάσεων πάνω στην ασπίδα είναι οργανωμένη σε πέντε ίσες ζώνες που σχηματίζουν ομόκεντρους κύκλους..

Στ. 482: ο πρώτος στίχος της περιγραφής αποδίδει το σύνολο των παραστάσεων, από τα ουράνια σώματα που τοποθετούνται στο κέντρο (εικόνες του σύμπαντος) ως τον Ωκεανό που εικονογραφείται να περιβάλλει όλες τις άλλες παραστάσεις.. πιθανόν στο κέντρο της ασπίδας ή γύρω από τον ομφαλό (αν υπήρχε ομφαλός) ο Ήφαιστος φιλοτεχνεί τη γη, τη θάλασσα και τα ουράνια σώματα (στ. 482-488).. σε μια δεύτερη ζώνη, αν θεωρηθεί πρώτη η κεντρική του σύμπαντος, απεικονίζονται δύο πόλεις σε ειρηνικές και πολεμικές σκηνές αντίστοιχα (αντίθετες εικόνες / οι ειρηνικές σκηνές μάλιστα χαρακτηρίζονται αλλού από ανεμελιά, νιάτα και χαρούμενη ατμόσφαιρα –γάμος- και αλλού από την επισημότητα και τη σοφία των γηρατειών –απονομή δικαιοσύνης, δημογέροντες-) (στ. 489-539).. στην τρίτη ζώνη απεικονίζονται τρεις σκηνές από τη γεωργική ζωή: όργωμα, θερισμός, τρύγος (στ. 540-571).. η τέταρτη ζώνη περιλαμβάνει σκηνές από την ποιμενική ζωή: ένα κοπάδι βόδια που δέχεται επίθεση λιονταριών κι ένας βοσκότοπος με κοπάδι πρόβατα (στ. 572-588).. στην πέμπτη ζώνη απεικονίζονται σκηνές χορού, όπου αναγνωρίζουμε και τον ίδιο τον ποιητή στην κεντρική μορφή του «θείου αοιδού» (στ. 589-605).. τελευταίος μνημονεύεται ο Ωκεανός (στ. 606-607), τον οποίο ο ποιητής πιθανόν τον φαντάζεται ως ένα κύκλο ανάμεσα σε δύο διακοσμητικές ζώνες της στεφάνης (της περιφέρειας της ασπίδας)..

                

Στ. 483-485: οι αρχαίοι πρέπει να φαντάζονταν τον ουρανό ως θόλο που κάλυπτε τον επίπεδο δίσκο της γης.. ο Ωρίωνας ήταν σπουδαίος κυνηγός, σύντροφος στο κυνήγι της Αρτέμιδας, η οποία όμως τον σκότωσε από φθόνο, επειδή τον είχε αγαπήσει η Αυγή.. τότε οι θεοί τον έκαναν αστερισμό και η θέση του ήταν μεταξύ της Μ. Άρκτου και του Μ. Κυνός.. πάντως, η ανατολή και η δύση των αστερισμών που αναφέρονται (Ωρίωνας, Υάδες, Πληιάδες) ορίζει χρονικά την περίοδο Μαΐου – Νοεμβρίου, κατά την οποία γίνονται οι κυριότερες αγροτικές ασχολίες, για τις οποίες θα γίνει εκτενής αναφορά στους στ. 540-571 (θερισμός, τρύγος, όργωμα).. τα ουράνια σώματα στην αρχαιότητα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τη ζωή των ανθρώπων, καθώς είχαν σχέση με τον προσδιορισμό του χρόνου και η κίνησή τους ήταν καθοριστική για τη γεωργία και τη ναυσιπλοΐα (επίσης, στην Ιλιάδα τα αστέρια, ο ήλιος και η σελήνη εμφανίζονται συχνά και σε παρομοιώσεις, καθώς οι ήρωες ή τα όπλα τους παραβάλλονται με τα ουράνια σώματα.. οι παρομοιώσεις αυτές δηλώνουν την υπεροχή των πολεμιστών)..

Στ. 486-488: οι αρχαίοι φαντάζονταν τη Μ. Άρκτο σαν αρκούδα ή άμαξα.. αυτή δε δύει ποτέ, δε λούζεται στα νερά του Ωκεανού, αφού είναι πάντα ορατή στους κατοίκους του βορείου ημισφαιρίου και αποτελούσε ένα είδος πυξίδας για τους ναυτικούς..

Αναπαράσταση δίκης (στ. 496-507): σε περιπτώσεις ανθρωποκτονίας οι συγγενείς του θύματος είχαν το δικαίωμα της αντεκδίκησης ή δέχονταν, αντί άλλης ποινής, ένα χρηματικό ποσό ως αποζημίωση (αν δε συνέβαινε το δεύτερο, ο φονιάς συχνά εγκατέλειπε την πατρίδα του για να σωθεί).. εδώ μάλλον ο ένας αντίδικος ισχυρίζεται πως κατέβαλε την αποζημίωση για το θάνατο κάποιου, ενώ ο άλλος αρνείται ότι έλαβε την παραμικρή πληρωμή.. πηγαίνουν λοιπόν να βρουν διαιτητή για την έκδοση απόφασης ενώπιον ενός χαρακτηριστικά ανήσυχου πλήθους ελλήνων.. πρώτος μιλάει ο υπεύθυνος για το φόνο και δεύτερος ο μηνυτής, δηλαδή ο συγγενής του θύματος.. με τη σειρά τους, οι δημογέροντες στον «άγιον κύκλον» (ο χώρος όπου εκτυλίσσεται η σκηνή θεωρείται ιερός, επειδή οι γέροντες απονέμουν δικαιοσύνη κάτω από την προστασία των θεών) είναι καθισμένοι στις επίσημες θέσεις τους (λαξεμένες πέτρες) και, κρατώντας το σκήπτρο του ομιλητή (το σκήπτρο ήταν μια επιμήκης ράβδος με χρυσά κοσμήματα και αποτελούσε σύμβολο εξουσίας ή δημόσιου αξιώματος.. το κρατούσαν οι βασιλιάδες, οι ιερείς, οι κήρυκες-αγγελιοφόροι, οι μάντεις και οι δικαστές), προτείνουν συμβιβασμούς.. δύο τάλαντα χρυσού (μονάδα βάρους που είχε ωοειδές σχήμα στα ομηρικά χρόνια και δε γνωρίζουμε την ακριβή αξία του) θα προσφερθούν στο γέροντα, του οποίου η γνώμη θα θεωρηθεί η δικαιότερη από τους παρευρισκόμενους.. πρόκειται λοιπόν για μια εκδίκαση υπόθεσης αστικού δικαίου, λύση προτιμότερη από τη βεντέτα ή την εξορία.. είναι μάλιστα πιθανό ο ποιητής με τη σκηνή αυτή να παρεμβάλλει ένα υπαινιγμό στην άρνηση του Αχιλλέα να δεχθεί την αποζημίωση που πρόσφερε ο Αγαμέμνονας και στα φρικτά αποτελέσματα της πεισμονής του, τα οποία συνειδητοποίησε ο ίδιος στην αρχή της παρούσας ραψωδίας..

Σκηνή εμπόλεμης πόλης (στ. 508-539): η πόλη πολιορκείται από δύο «στρατούς», δηλαδή όχι από δύο διαφορετικά στρατόπεδα αλλά από δύο ομάδες από το στρατό των πολιορκητών που είχαν δύο διαφορετικές γνώμες (να καταστρέψουν εντελώς την πόλη ή να λάβουν τα μισά κτήματά της: προφανώς αυτή τη διαζευκτική μορφή είχε το τελεσίγραφο που απηύθυναν οι πολιορκητές, ύστερα από το πολεμικό τους συμβούλιο, στους πολιορκημένους).. η πόλη αρνείται να παραδοθεί και οι ένοπλοι άντρες της, με αρχηγούς την Αθηνά και τον Άρη (οι δύο πολεμικοί θεοί άλλοτε είναι αντίπαλοι και άλλοτε, όπως εδώ, αντιπροσωπεύουν γενικά την ένοπλη σύγκρουση), βγαίνουν έξω από την πόλη για να στήσουν ενέδρα σε βοσκούς των πολιορκητών.. η ενέδρα πραγματοποιείται πετυχημένα και κατόπιν αυτής γενικεύεται η σύγκρουση..

   Η σκηνή της εμπόλεμης πόλης παρουσιάζει αναλογίες με άλλες περιγραφές του ιλιαδικού έπους, όπως την περιγραφή της πολιορκίας μιας πόλης των Πυλίων από τους Επειούς (ραψ. Λ) και τη σκέψη του Έκτορα να μοιράσουν οι Τρώες τα υπάρχοντα της Τροίας με τους Αχαιούς (ραψ. Χ).. ακόμη, η περιφρούρηση της πόλης θυμίζει τις οδηγίες του Έκτορα για την υπεράσπιση της Τροίας (ραψ. Θ), ενώ η αρπαγή κοπαδιών και η επίθεση σε μοναχικούς βοσκούς είναι συνηθισμένο θέμα στην Ιλιάδα (ραψ. Α, ραψ. Ζ).. στο στ. 539 παρατηρούμε ότι κάθε παράταξη προσπαθούσε να σύρει προς το μέρος της τους νεκρούς των αντιπάλων για να πάρει προφανώς τα όπλα τους: δεν αποκλείεται αυτή η σκηνή να υπαινίσσεται τη μάχη γύρω από το σώμα του νεκρού Πάτροκλου.. κοινώς, πολλές από τις εικονιζόμενες αναπαραστάσεις της ασπίδας αποτελούν τυπικά θέματα..

Στ. 534: η Έρις, δηλαδή η φιλονικία, ο Κυδοιμός, ο θόρυβος και η ταραχή της μάχης και η ολέθρια Μοίρα του θανάτου είναι προσωποποιημένες δυνάμεις που ως θεότητες βοηθούν τον Άρη στο πολεμικό του έργο..

Γεωργικές σκηνές (στ. 540-571): η γεωργία, όπως και οι σκηνές οι σχετικές με τη ζωή της πόλης και η δικαιοσύνη αποτελούν βασικές ασχολίες και διαδικασίες της πολιτισμένης κοινωνίας (οι άγριοι Κύκλωπες για παράδειγμα δε γνωρίζουν την καλλιέργεια της γης και το δίκαιο, ούτε έχουν συνελεύσεις ούτε ζουν σε κοινότητες)..

«τριόργωτο» (στ. 540): το πολλαπλό όργωμα συντελεί στην ευφορία του χωραφιού..

«μαυρίζει» (στ. 547): το ρήμα αναφέρεται τόσο στην οργωμένη γη όσο και στην απεικόνισή της πάνω στην ασπίδα.. ο ποιητής πρέπει να έχει υπόψη του την τεχνική εκείνη με την οποία τοποθετούσαν κάποιο σκουρόχρωμο μεταλλικό κράμα πάνω στο χρυσό υπόστρωμα..

«τον λίνον τραγουδούσε» (στ. 569): στη σκηνή αυτή το αγόρι που τραγουδούσε παίζει το ρόλο του αοιδού, δηλαδή του ίδιου του ποιητή (η εικόνα του αοιδού δίνεται πιο καθαρά στο χορό των νέων, στ. 602-605).. σύμφωνα με τις πηγές, το τραγούδι του Λίνου ήταν θρηνητικό (ο Λίνος ήταν σπουδαίος μουσικός που δολοφονήθηκε από τον Απόλλωνα, επειδή τόλμησε να τον ανταγωνιστεί στο τραγούδι) και φαίνεται παράδοξο πώς τραγουδιέται σε αυτή τη σκηνή που είναι ευχάριστη.. αν όμως ο Λίνος ήταν ένας από τους θεούς της βλάστησης, ίσως το τραγούδι του να ήταν κατάλληλο για την εποχή του τρύγου το φθινόπωρο..

Στ. 590-592: ο Δαίδαλος, πατέρας του Ίκαρου, ήταν ο φημισμένος τεχνίτης που είχε κατασκευάσει το Λαβύρινθο στην Κρήτη.. η Αριάδνη ήταν η κόρη του Μίνωα που βοήθησε το Θησέα να νικήσει τον Μινώταυρο.. η αναφορά στης «Κνωσού τα μέρη» δικαιολογείται και επειδή οι Κρήτες ήταν πολύ φημισμένοι χορευτές.. οι παρθένες χαρακτηρίζονται «πολύπροικες», επειδή ήταν όμορφες και οι γαμπροί θα έδιναν πλούσια δώρα στους πατεράδες τους για να τις νυμφευτούν..

Στ. 595: χρησιμοποιούσαν το λάδι για να κάνουν στιλπνές τις κλωστές με τις οποίες ύφαιναν..

Στ. 598-601: περιγραφή ενός κυκλικού χορού σε έντονο ρυθμό, όπως μας αφήνει να εννοήσουμε η παρομοίωση με τον τροχό του αγγειοπλάστη.. οι χορευτές άλλοτε περιστρέφονταν όλοι μαζί με ταχύτητα και ευκινησία (στ. 598-600) και άλλοτε σχημάτιζαν δύο ομάδες σε αντικριστές σειρές (στ. 601), όπως σήμερα οι κυκλικοί ή αντικριστοί χοροί της δημοτικής μας παράδοσης..

Στ. 603: τον ποιητή μπορεί να τον αντιπροσωπεύει ο «αοιδός ο θείος», αλλά και ο ίδιος ο Ήφαιστος, ο οποίος είναι επίσης δημιουργός και αναπαριστά με την τέχνη του βασικές πλευρές της ανθρώπινης ζωής, ό,τι δηλαδή κάνει και ο επικός ποιητής με το έργο του.. πάντως, ο Όμηρος, θέλοντας να υποδηλώσει πως, όσο και να ψάλλει πολέμους, η καρδιά του δεν ανήκει σ’ αυτούς και πως η αγριότητά τους είναι ξένη με την ψυχή του, παρουσίασε τον ίδιο τον εαυτό του να ψάλλει όχι στο στρατόπεδο των Ελλήνων ούτε μέσα στην πολιορκημένη Τροία, παρά μέσα στην Ασπίδα, ανάμεσα στους νέους και στις κοπέλες που χορεύουν..

Στ. 606-607: ο Ωκεανός περιβάλλει την ασπίδα, όπως περιβάλλει και τη γη, πάνω στην οποία ζουν οι άνθρωποι..

Στ. 608-612: η υπόλοιπη πανοπλία δίνεται συνοπτικά σε ελάχιστους στίχους.. τονίζεται έτσι η σημασία της διεξοδικής περιγραφής της ασπίδας για την προώθηση του μύθου και το συμβολισμό της: ο Αχιλλέας θα κρατάει στα χέρια του ένα όπλο που θα απεικονίζει τη ζωή ολόκληρη, καθώς ο ίδιος θα βαδίζει προς το θάνατο (τραγική ειρωνεία)..

Στ. 616: παρομοίωση της Θέτιδας με γεράκι..

ΡΑΨΩΔΙΑ Χ΄

Η μονομαχία Έκτορα και Αχιλλέα (στ. 247-394)

Δομή:

î Η απόφαση του Έκτορα να αντιμετωπίσει τον Αχιλλέα – α΄ φάση της μονομαχίας (στ. 247-295)

î Η συνειδητοποίηση της μοίρας του Έκτορα από τον ίδιο – β΄ φάση της μονομαχίας (στ. 296-336)

î Ο θάνατος του Έκτορα (στ. 337-366)

î Πρώτος διασυρμός του νεκρού Έκτορα και θρίαμβος του Αχιλλέα (στ. 367-394)

Ρόλος μονομαχίας Έκτορα – Αχιλλέα:

! εμβαθύνουμε στο τυπικό σχήμα της μονομαχίας (έχουν προηγηθεί μονομαχίες που δεν ολοκληρώθηκαν –Μενέλαος και Πάρις στη ραψ. Γ΄- ή ακυρώθηκαν –Γλαύκος και Διομήδης στη ραψ. Ζ΄- ή των οποίων το αποτέλεσμα κρίθηκε ισόπαλο –Αίας και Έκτορας στη ραψ. Η΄-)..

! έχουμε την κορύφωση και το τέλος της αριστείας του Αχιλλέα στην πιο κρίσιμη σκηνή της Ιλιάδας: τη σύγκρουση των δύο κορυφαίων ηρώων των αντίπαλων στρατοπέδων, του Αχιλλέα και του Έκτορα..

! ηθογραφούνται περαιτέρω οι δύο σημαντικότεροι ήρωες του ιλιαδικού έπους, του Αχιλλέα και του Έκτορα..

! έχουμε την κυριότερη επώνυμη ανδροκτασία του τρωικού στρατοπέδου, του Έκτορα, που αποτελεί το τίμημα για το φόνο του Πατρόκλου..

! συνειδητοποιούμε πως ο θάνατος του Έκτορα είναι προάγγελος του θανάτου του Αχιλλέα..

! επεκτείνουμε τις γνώσεις μας για την ομηρική θεολογία μέσω της στάσης και των ενεργειών της Αθηνάς..

Μονομαχίες: αποτελούν τυπικές σκηνές στην Ιλιάδα.. σταματά η γενικευμένη μάχη, οι αντίπαλοι στρατοί αποθέτουν τα όπλα τους και γίνονται θεατές την ώρα που οι δύο «έξοχοι» μονομαχούν μέχρι θανάτου.. συνήθως, προηγείται η λογομαχία με καυχησιές (οι καυχησιές αυτές οδηγούν την αυτοπεποίθηση του ομηρικού ήρωα μέχρι τη «μεγαλοψυχία», καθώς «μεγαλόψυχος» είναι αυτός που θεωρεί τον εαυτό του άξιο για μεγάλα κατορθώματα) και απειλές κατά του αντιπάλου, αλλά και με επαίνους αυτού, ώστε, αν νικήσουν, η νίκη τους να θεωρείται ακόμη μεγαλύτερη, αφού κατατρόπωσαν ένα άξιο αντίπαλο.. κατόπιν, ακολουθεί η σύγκρουση και η κλιμάκωση της μονομαχίας με ρίψη ακοντίων, δοράτων, πετρών και με ξιφομαχία.. στο τέλος, ή το αποτέλεσμα κρίνεται ισόπαλο και έχουμε αναγνώριση της παλικαριάς των δύο αντιπάλων, ανταλλαγή δώρων, επινίκιες σκηνές, θυσίες στους θεούς και γεύμα στο κάθε στρατόπεδο προς τιμή των ηρώων ή ένας από τους δύο μονομάχους καταφέρνει θανατηφόρο χτύπημα στον αντίπαλο του και ακολουθούν θριαμβευτικά και ονειδιστικά λόγια από το νικητή, καθώς και «απογύμνωση» (αφαίρεση όπλων και πανοπλίας) του ηττημένου.. η περιγραφή μονομαχιών κινεί περισσότερο το ενδιαφέρον από εκείνη της πολυάνθρωπης μάχης, γιατί τονίζεται το προσωπικό στοιχείο, καθώς επίσης κατανοούμε τις αξίες (τιμή, υστεροφημία..) και τις αρετές (ιπποτισμός, γενναιότητα, πολεμικές ικανότητες..) που χαρακτήριζαν τους πολεμιστές της ομηρικής εποχής..

   Γενικότερα, ο Όμηρος πλάθει πάντα το υλικό των μονομαχιών του, ακόμη και το πιο μεγάλο – το μοναδικό, στηριγμένος στα βασικά υλικά παραδοσιακών τυπικών στοιχείων.. η δημιουργία της ιδιαίτερης κάθε φορά μορφής μέσα από την τυπική ακολουθεί 3 δρόμους, κατά κανόνα και τους 3 μαζί: 1. επιλογή και ανασύνθεση των παραδοσιακών στοιχείων, 2. παραλλαγή και ανάπτυξη μερικών από τα παραδοσιακά στοιχεία, 3. προσθήκη κάποιου επιμέρους θέματος, που αποτελεί νέα επινόηση.. στη μονομαχία του Αχιλλέα με τον Έκτορα, όλα σχεδόν όσα αναφέρονται στην πράξη του αγώνα αποτελούν στοιχεία γνωστά – συνηθισμένα: οι αντίπαλοι αλλάζουν λόγια, ορμούν ο ένας εναντίον του άλλου, πάλλουν τα κοντάρια τους, ακοντίζουν, ένας τους σκύβει και ξεφεύγει το κοντάρι που μπήγεται στο χώμα, το χτύπημα πάνω στην ασπίδα εξοστρακίζεται και φεύγει μακριά, ένας τους τραβάει το σπαθί και ορμά.. όλα αυτά τα στοιχεία τα βρίσκουμε και σε άλλους αγώνες της Ιλιάδας, αλλά από τα πιο σταθερά στοιχεία σε παρόμοιες περιγραφές αγώνα είναι η λεπτομερειακή περιεργασία της πληγής που άνοιξε το όπλο, τα ονειδιστικά και θριαμβευτικά λόγια μετά την πτώση του αντιπάλου, το τράβηγμα του κονταριού από το νεκρό σώμα και η απογύμνωσή του από το νικητή.. ωστόσο, εδώ ο ποιητής δίνει ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα βασισμένο σε δύο στοιχεία: 1. ο Έκτορας μιλά δύο φορές επιπρόσθετα στην αρχή του αγώνα, πέραν του συνηθισμένου λόγου – αντίλογου των δύο μονομάχων (μία φορά όταν ο Αχιλλέας ρίχνει άδικα το κοντάρι του και μία όταν ο ίδιος το ρίχνει άδικα).. ακόμη, ο ποιητής φροντίζει να μην πληγωθεί η τραχεία του Έκτορα από το κοντάρι που του τρυπά το λαιμό, ώστε και μετά την πτώση του οι αντίπαλοι να μπορούν να ανταλλάξουν δύο επιπλέον λόγους, 2. η συμμετοχή της Αθηνάς είναι ιδιαίτερα μεγάλη και επενεργεί βαθιά στα διαδραματιζόμενα.. έτσι, η μονομαχία δεν είναι μόνο πολεμική σύγκρουση και εκδικητική πράξη, αλλά και πραγματοποίηση του αναπόφευκτου (βάσει της σκηνής του ζυγιάσματος των ψυχών των μονομάχων από το Δία στον Όλυμπο)..

Αριστείες: η αριστεία αποτελεί μια από τις μορφές μάχης και μάλιστα της ατομικής και μετωπικής σύγκρουσης στην εκ του συστάδην μάχη των προμάχων, κατά την οποία ένας επώνυμος ήρωας σκοτώνει εξακολουθητικά εχθρούς και κάποτε σε μορφή Καταλόγου.. με τον τρόπο αυτό στο σχετικό μέρος της σύγκρουσης η μορφή του ήρωα γίνεται κυριαρχική και παίζει βαρύνοντα ρόλο για τη στρατηγική έκβαση της μάχης, τις περισσότερες φορές προφανώς ευνοϊκά για μικρότερο ή μεγαλύτερο διάστημα για την παράταξη στην οποία ανήκει ο αριστεύων, μετά από μια αρνητική κατάσταση που είχε προηγηθεί..

   Με την αριστεία του Αχιλλέα (ραψ. Υ΄, Φ΄, Χ΄) έρχεται το τέλος και η ολοκλήρωση της Ιλιάδας: ο φόνος του Έκτορα.. ο στόχος αυτός είχε προετοιμαστεί από τη Σ΄, όταν με το φόνο του Πατρόκλου ξεσπά η λύπη και ο θυμός του Αχιλλέα και ορκίζεται εκδίκηση.. το κίνητρο λοιπόν των πράξεων της αριστείας του είναι κυρίως η επιθυμία να εκδικηθεί το θάνατο του φίλου του, παρά να βοηθήσει τους Αχαιούς που βρίσκονται σε απελπιστική κατάσταση υποχώρησης.. δεν κινήθηκε καν από τη μεταμέλεια του Αγαμέμνονα και των άλλων.. η αριστεία πάντως του Αχιλλέα γίνεται ο καταλύτης των τελικών εξελίξεων, καθώς ο θάνατος του Έκτορα σηματοδοτεί την αρχή της νίκης των Αχαιών.. ωστόσο, όπως και στην αριστεία του Πατρόκλου, έτσι κι εδώ η ίδια η αριστεία προετοιμάζει για το τέλος του Αχιλλέα και λειτουργεί ως προοικονομία για εξελίξεις που βρίσκονται έξω από τα αφηγηματικά όρια της Ιλιάδας..

Στ. 247: η Αθηνά ξεκινά πρώτη παίζοντας διπλό παιχνίδι, αφού με υστεροβουλία ενθαρρύνει τον Αχιλλέα, αλλά και εξαπατά τον Έκτορα ότι φροντίζει γι’ αυτόν.. ενανθρώπιση της Αθηνάς, καθώς πήρε τη μορφή του Δηίφοβου εμφανιζόμενη στον Έκτορα..

Στ. 249-272: προηγείται ο τυπικός αγώνας λόγων των αντιπάλων πριν από τη σύγκρουση..

Λόγος του Έκτορα: ο Έκτορας, με αναπτερωμένο το ηθικό του από την υποτιθέμενη παρουσία του Δηίφοβου και αγνοώντας την απάτη της Αθηνάς, ξαναβρί­σκει την αγωνιστική του διάθεση και προτείνει μάλιστα στον αντίπαλο του όποιος νικήσει να σκυλεύσει το σώμα του νεκρού, να το δώσει όμως για ταφή στους οικείους του. Τα ειλικρινή λόγια του Έκτορα αποπνέουν αξιοπρέπεια, σοβαρότητα, ευγένεια και μελαγχολική διάθεση και προκαλούν τη συμπάθεια των ακροατών.. ο πρόμαχος των Τρώων με την πρότασή του επικαλείται ένα κώδικα τιμής και την αυτονόητη συνήθεια να παραδίδονται οι νεκροί για ταφή, αλλά φανερώνει και τις ενδόμυχες φοβίες του πως ο αντίπαλός του θα τον κακοποιήσει με τον χειρότερο τρόπο, αν τον νικήσει, για να εκδικηθεί για το χαμό του Πατρόκλου.. ωστόσο, η πρόταση για κάτι που είναι αυτονόητο γίνεται για να προκαταλάβει την εξέλιξη των γεγονότων και για να δώσει μεγαλύτερη δραματικότητα στη συμπεριφορά του Αχιλλέα, που με την παράβαση των κανόνων αυτών θα διαπράξει ύβρη και θα προκαλέσει τις διαμαρτυρίες των θεών..

Αντίλογος του Αχιλλέα: Ο Αχιλλέας παρουσιάζεται σκληρός και αδιάλλακτος, σχεδόν αλαζονικός, δείχνοντας πως το μίσος που τον χωρίζει από τον Έκτορα είναι αγεφύρω­το.. Νιώθει, εξάλλου, εξαιρετική αυτοπεποίθηση και είναι σίγουρος για το ποιος θα εξοντώσει τον εχθρό του. Αρνείται έτσι με τρόπο σαρκαστικό και ειρωνικό κάθε μορφή συμφωνίας (παρομοίωση, σχήμα αδυνάτου: στ. 262-267) και δίνει εκδικητικό χαρακτήρα στην αναμέτρηση: δε θα εκδικηθεί μόνο για το θάνατο του Πάτροκλου, αλλά και για τους θανάτους όλων των Αχαιών για τους οποίους ήταν υπεύθυνος ο Έκτορας.. ο λόγος και η στάση λοιπόν του Αχιλλέα χαρακτηρίζονται από υπερβολική σκληρότητα και η άρνησή του για όποια συμφωνία καταδεικνύει ως αναπόφευκτη συνέπεια την αγριότητα και τη βαρβαρότητα με την οποία θα κακοποιήσει το πτώμα του Έκτορα..

Στ. 273-295 (έναρξη της μονομαχίας και νέος λόγος του Έκτορα): Μετά τον αγώνα λόγων ακολουθεί ο αγώνας με τα όπλα.. αρχικά γίνονται βολές με το κοντάρι: η βολή του Αχιλλέα αστοχεί και ο Έκτορας βρίσκει την ευκαιρία να ειρωνευτεί τον αντίπαλό του και στέκεται θαρραλέα μπροστά του προκαλώντας το χτύπημά του, ενώ παράλληλα εύχεται το δικό του χτύπημα να είναι εύστοχο για να ανακουφίσει με το θάνατο του Αχιλλέα τους Τρώες (επική ειρωνεία). Πραγματικά, η βολή του Έκτορα είναι εύστοχη, τη δέχεται όμως η περίφημη ασπίδα του αντιπάλου του και γι' αυτό αμήχανος ο Έκτορας ζητάει τη συνδρομή του Δηίφοβου, ο οποίος όμως είναι απών.. πάντως, η σημαντικότερη σύγκρουση του έπους περιγράφεται ιδιαίτερα λιτά..

Στ. 296-311 (τρίτος λόγος του Έκτορα και επίθεση κατά του Αχιλλέα): η δεύτερη φάση της μονομαχίας ορίζεται από την επίγνωση από μεριάς του παραπλανημένου Έκτορα της πλεκτάνης της θεάς Αθηνάς, τη διάλυση της αυταπάτης του και τη συνειδητοποίηση του αναπόφευκτου τέ­λους του.. ο Έκτορας οδυνηρά προσγειωμένος τώρα, νιώθει την εγκατάλειψη των θεών, βιώνει την τραγική και απόλυτη μοναξιά του στο πεδίο της μάχης, δεν καταρρέει όμως ηθικά, δε διαμαρτύρεται, αλλά είναι αποφασισμένος να προχωρήσει με γενναιότητα και αξιοπρέπεια στο θάνατο.. τραβάει το σπαθί του και ορμά ..

Στ. 308-311: πλατιά παρομοίωση με αναφορικό μέρος (308-310) και δεικτικό μέρος (311) και με κοινό όρο την ορμητικότητα.. το κείμενο αποκτά λογοτεχνικότητα και δραματικότητα, η περιγραφή γίνεται πιο άμεση, ζωντανή και παραστατική και επιβραδύνεται η εξέλιξη της υπόθεσης..

Στ. 312-336 (ολοκλήρωση της μονομαχίας και καυχησολογίες του Αχιλλέα): ο Αχιλλέας περιμένει πανέτοιμος τον Έκτορα (πλατιά παρομοίωση στ. 317-319 με κοινό όρο τη λάμψη: αναφορικό μέρος 317-318 / δεικτικό μέρος 319) και, καλά προφυλαγμένος, ψάχνει να βρει ακάλυπτο σημείο στο σώμα του, επειδή αυτός φοράει τη δική του πανοπλία (του Αχιλλέα), την οποία είχε πάρει από τον Πάτροκλο και τελικά του καταφέ­ρνει θανάσιμο χτύπημα.. έτσι, ο Έκτορας πέφτει βέβαια, αλλά σε μια στιγ­μή απόλυτης προσωπικής ελευθερίας, αφού μόνος του αποφασίζει να συνεχίσει τον αγώνα, παρά την πλήρη εγκατάλειψή του από θεούς και ανθρώπους.. ακολουθούν οι καυχησιές του Αχιλλέα που με αλαζονικό και δηκτικό ύφος ειρωνεύεται και χλευάζει τον ετοιμοθάνατο Έκτορα.. μάλιστα του τονίζει πως θα τον κακοποιήσει, θα τον διασύρει και δε θα δείξει κανένα έλεος στο νεκρό και απροστάτευτο κορμί του, σε αντίθεση με τον Πάτροκλο που τον περιμένουν νεκρικές τιμές..

Στ. 337-366 (ικεσία του Έκτορα, απάντηση του Αχιλλέα, πρόρρηση του θανάτου του Αχιλλέα από τον Έκτορα και ανταπάντηση του Αχιλλέα): Ο ημιθανής Έκτορας παρακαλεί σπαρακτικά ακόμη μια φορά τον Αχιλλέα για την ταφή του σώματός του, κάνοντας επίκληση στο συναίσθημα, ώστε να μην ατιμαστεί μετά το θάνατό του, αλλά και πάλι εκείνος με σκαιότητα και κυνικότητα απορρίπτει το αίτημά του, εκφράζοντας το απύθμενο μίσος του και διαβεβαιώνοντάς τον ετοιμοθάνατο ότι το σώμα του θα αφεθεί να το κατασπαράξουν τα αγρίμια.. ο Έκτορας πεθαίνει μέσα σε απερίγραπτη πίκρα, επιτιμά όμως τον ανελέητο εχθρό του για τη σκληρή συμπεριφορά του, προειδοποιώντας τον ότι θα προκαλέσει την οργή των θεών και του προφητεύει συνάμα και το δικό του τέλος μπροστά στις Σκαιές Πύλες από τον Πάρη (η αναφορά της τοποθεσίας των Σκαιών Πυλών είναι μια ακόμη σύνδεση της παρούσας σκηνής με το παρελθόν –ραψ.Ζ΄- και με ένα μέλλον –θάνατος του Αχιλλέα- που ξεπερνά τα όρια του ιλιαδικού χρόνου), ο οποίος με τη βοήθεια του Απόλλωνα θα τοξεύσει τον Πηλείδη με δόλο μέσα από τα τείχη της πόλης (προοικονομία).. με την πρόρρηση του θανάτου του Αχιλλέα, ο Έκτορας ξεψύχησε και η ψυχή του πήγε στον Άδη θρηνώντας που έχασε τη νεότητα και την ανδρεία (ο ποιητής παριστάνει την ψυχή να φεύγει πετώντας, γεγονός που ανταποκρίνεται στην πίστη των αρχαίων ότι η ψυχή φεύγει με μορφή πτηνού: πολιτιστικό στοιχείο).. έτσι, ο θάνατος του Έκτορα δένεται με το θά­νατο του Αχιλλέα, όπως είχε δεθεί ο θάνατος του Πατρόκλου με το θάνατο του Έκτορα.. τα τελευταία αυτά προφητικά λόγια του Έκτορα συνειδητοποιεί ο Αχιλλέας ο οποίος ξέρει και έχει αποδεχτεί ότι και ο δικός του θάνατος δεν είναι μακριά (προοικονομία)..

Στ. 343: στα μυκηναϊκά χρόνια οι νεκροί θάβονταν.. η αποτέφρωσή τους γινόταν στα χρόνια του Ομήρου (αναχρονισμός)..

Ο ρόλος της Αθηνάς στη νίκη του Αχιλλέα: ένα ερώτημα που ανακύπτει στην προκειμένη περίπτωση είναι πώς μπορεί να θεωρηθεί νίκη και θρίαμβος του Αχιλλέα η εξόντωση του Έκτορα, όταν το δολερό παιχνίδι της Αθηνάς εις βάρος του θύματος είναι τόσο απροκάλυπτο; Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι για τον ομηρικό άνθρωπο η θεϊκή παρέμβα­ση φανερώνει τη συγκατάθεση του θείου στο ανθρώπινο επίτευγμα -κάτι που ενισχύει ηθικά το νικητή, κάνοντας τον να νιώθει πιο υπερήφανος για το κατόρθωμα του.. αντίθε­τα, η ανθρώπινη παρέμβαση θα αφαιρέσει δόξα από το νικητή.. εξάλλου, για τον αρχαίο Έλληνα ένα μεγάλο έργο για να κατορθωθεί χρεια­ζόταν πάνω απ' όλα τη σύμπραξη των θεών.. η θεϊκή συνδρομή επικύρωνε και δικαίωνε το έργο αυτό και απέτρεπε συνάμα τον θνητό από εκδηλώσεις αλαζονείας.. τέλος, κοινή πίστη στον αρχαίο κόσμο ήταν ότι τίποτε δεν μπορούσε να πετύχει ο άνθρωπος που είχε εγκαταλειφθεί από τους θεούς.. αντίθετα, η απομάκρυνση του θεού από τον άνθρωπο προοιώνιζε για αυτόν συμφορές.

Κάτι που επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε είναι ότι οι ενέργειες των θεών δεν πρέπει να κρίνονται με βάση τον ηθικό κώδικα που ρυθμίζει τις σχέσεις των ανθρώπων (καλό-κακό, δίκαιο-άδικο, θεμιτό-αθέμιτο).. Οπότε κάθε προσπάθεια ηθικής αξιολόγησης της δράσης της Αθηνάς στη συγκεκριμένη σκηνή που με το δόλο της βοήθησε τον Αχιλλέα να πετύχει μεγάλη νίκη εναντίον του Έκτορα είναι περιττή και άστοχη (η στάση της μπορεί να αντιπαραβληθεί με το ρόλο του Απόλλωνα στο τέλος του Πατρόκλου ή και του Αχιλλέα αργότερα).. ο άνθρωπος και σε αυτή την περίπτωση έχει ευθύνη για τη δράση του και πληρώνει πολλές φορές για την αλαζονεία του και την αδιαφορία του στα προειδοποιητικά σημάδια των θεών..

Ο πρώτος διασυρμός του Έκτορα και ο θρίαμβος του Αχιλλέα (στ. 367-394): ο πρώτος διασυρμός του Έκτορα γίνεται με τη γύμνωση του νεκρού του σώματος από τον οπλισμό του και με το κέντημά του από τα κοντάρια των Αχαιών που, καταλαβαίνοντας πως ο κυριότερος αντίπαλός τους είναι πια νεκρός, τολμούν να τον πλησιάσουν.. ακολούθως, ο Αχιλλέας, ικανοποιημένος από το θρίαμβό του και τη δόξα που κέρδισε με τη θανάτωση του αντιπάλου του, δίνει εντολή για επίθεση εναντίον των Τρώων με στόχο την άλωση της Τροίας.. η απορία που εκφράζει στους στ. 383-384 δείχνει ότι η μοίρα της Τροίας είναι άρρηκτα δεμένη με την τύχη του Έκτορα.. ωστόσο, η έγνοια για το νεκρό Πάτροκλο, που παραμένει άταφος, συγκρατεί τον Αχιλλέα, ο οποίος δεν ξεχνά την ιερή υποχρέωση που έχει για την απόδοση νεκρικών τιμών και καλεί τους Αχαιούς να επιστρέψουν θριαμβευτικά στα πλοία, μεταφέροντας μαζί τους το μεγάλο τρόπαιο της νίκης τους, τον Έκτορα..

Η πανοπλία και το νεκρό σώμα του εχθρού: το ηρωικό ιδανικό της εποχής απαιτούσε τη συμμετοχή των ανδρών στη μάχη και τη γενναία διάκριση σ’ αυτή.. όταν μάλιστα κάποιος σκότωνε τον αντίπαλό του, έπρεπε να καταφέρει να πάρει τα όπλα του και έτσι να δοξαστεί περισσότερο.. το να στερεί όμως τον τάφο στο νεκρό σήμαινε παραβίαση των άγραφων ηθικών κανόνων και σκοτεινό πόθο που επίσειε την οργή και τη νέμεση των θεών.. η στέρηση του τάφου από το νεκρό σήμαινε ακύρωση της μνήμης του και γι’ αυτό διακαώς ο Έκτορας εκλιπαρεί τον Αχιλλέα να παραδώσει το νεκρό κορμί του στους γονείς του, ώστε να του αποδώσουν νεκρικές τιμές και ο τάφος του να μαρτυρά στους μεταγενέστερους την ύπαρξη και τη σημαντικότητά του.. άλλωστε, μαθαίνουμε από το φάντασμα του Πατρόκλου ότι ο άταφος νεκρός δεν μπορεί να περάσει στην απέναντι όχθη του ποταμού και να διαβεί τις πύλες του Άδη, αλλά πρέπει άδικα να πηγαινοέρχεται στο πλατύπυλο παλάτι του Άδη, χωρίς να αξιώνεται ανάπαυση νεκρών.

ΡΑΨΩΔΙΑ Ω΄

Η συνάντηση Πριάμου και Αχιλλέα (στ. 468-677)

Δομή:

î ο Πρίαμος στη σκηνή του Αχιλλέα (στ. 468-484)

î η ικεσία του Πριάμου προς τον Αχιλλέα (στ. 485-506)

î αποδοχή της ικεσίας από τον Αχιλλέα (στ. 507-551)

î η λύτρωση του Έκτορα (στ. 552-595)

î το μυθολογικό παράδειγμα της Νιόβης και το κοινό δείπνο Αχιλλέα – Πριάμου (στ. 596-633)

î ετοιμασίες για ύπνο και υπόσχεση ανακωχής από τον Αχιλλέα (στ. 634-677)

Ο Πρίαμος στη σκηνή του Αχιλλέα: Ο Πρίαμος εισέρχεται στη σκηνή του Αχιλλέα χωρίς να γίνει αντιληπτός από τους συντρόφους του (μεριμνά ο Ερμής γι’ αυτό).. στέκεται μπροστά στον Αχιλλέα, γονατίζει παίρνοντας στάση ικεσίας, του αγκαλιάζει τα γόνατα και του φιλά τα χέρια.. τραγική εικόνα που συγκλονίζει με τη δραματική της δύναμη, καθώς ο γέροντας πατέρας, μέσα από μια αυθόρμητη αντίδραση που προέρχεται από το βαθύ πόνο και την απέραντη αγάπη για το νεκρό παιδί του, προσεγγίζει με μεγαλείο ψυχής το φονιά του παιδιού του.. ο Αχιλλέας και οι σύντροφοί του ξαφνιάζονται μόλις τον αντιλαμβάνονται.. το σάστισμά τους αποδίδεται με μια πλατιά παρομοίωση (στ. 480-484: αναφορικό μέρος =480-482 / δεικτικό μέρος =482-484).. η παράτολμη μάλιστα ενέργεια του γέροντα πατέρα μπορεί να χαρακτηριστεί αριστεία, ανάλογη με αυτή που οι νεότεροι πραγματοποιούσαν στο πεδίο της μάχης..

Στ. 468: ο Ερμής συμβούλευσε τον Πρίαμο να προσπαθήσει να συγκινήσει τον Αχιλλέα θυμίζοντάς του τα αγαπημένα του πρόσωπα (επιφάνεια)..

Στ. 474: ο Αχιλλέας, έπειτα από προτροπή της μητέρας του να απολαύσει όσο είναι ακόμη καιρός τις χαρές της ζωής, είχε αποφασίσει να διακόψει τη νηστεία που είχε επιβάλλει στον εαυτό του όσο θρηνούσε τον Πάτροκλο.. η έμφαση που δίνεται στο φαγητό, σε συνδυασμό με την κατάπαυση του θρήνου, δηλώνει ότι ύστερα από μια περίοδο θλίψης και βιαιότητας αποκαθίσταται βαθμιαία η ηρεμία στη ζωή του Αχιλλέα..

Στ. 476:το επίθετο «μέγας» τονίζει το μεγαλείο του Πριάμου, που ωστόσο δε θα διστάσει να ταπεινωθεί μπροστά στον Αχιλλέα..

Στ. 483: το επίθετο «θείον» υπογραμμίζει την εντυπωσιακή παρουσία του Πριάμου και δικαιολογεί την έντονη έκπληξη που προκάλεσε σε όλους η εμφάνισή του (θαυμάζω = εκπλήσσομαι)..

Η ικεσία του Πριάμου: Στόχος του ικετευτικού λόγου είναι η ευαισθητοποίηση, η συγκίνηση, η συναισθηματική κάμψη του ακροατή, ώστε να επιτευχθεί η λύτρωση του Έκτορα. Γι’ αυτό ο Πρίαμος:

§  Υπενθυμίζει στον Αχιλλέα τον πατέρα του και τον παραλληλίζει με τον εαυτό του. Αναφέρει τα κοινά τους γνωρίσματα, υπογραμμίζει όμως και την έκδηλη διαφορά τους: ο Πηλέας χαίρεται και ελπίζει πως κάποτε θα ξαναδεί το γιο του (επική ειρωνεία), ο Πρίαμος όμως είναι ήδη ένας χαροκαμένος πατέρας..

§  Αναδεικνύει την προσωπική του δυστυχία και τα δικά του βάσανα, μια κατάσταση του παρόντος που έρχεται σε τραγική αντίθεση με την ευτυχία του παρελθόντος: απώλεια των λαμπρών παλικαριών του, μια τραγωδία που επιτείνεται από τον πρόσφατο χαμό του Έκτορα, του στηρίγματος του λαού της Τροίας..

§  Τονίζει πως έφτασε ικέτης στον Αχιλλέα για να εξαγοράσει με αμέτρητα δώρα το άψυχο κορμί του προσφιλούς παιδιού του..

§  Εκλιπαρεί τον Αχιλλέα να σεβαστεί τους θεούς και τον ίδιο, παραδίδοντάς του το σώμα του νεκρού και να τον συμπονέσει στην οδύνη του αυτόν που άντεξε ακόμα και να φιλήσει το χέρι εκείνου που στέρησε τη ζωή από το γιο του (έσχατη ταπείνωση)..

Στ. 486 («ισόθεε Πηλείδη»): ο τιμητικός χαρακτηρισμός πιέζει ψυχολογικά τον Αχιλλέα να αποδεχθεί την ικεσία.. εξάλλου, οι θεοί ευσπλαχνίζονται τους ικέτες..

Στ. 498: ο Πρίαμος, ίσως για να μην εξοργίσει τον Αχιλλέα, αποδίδει την απώλεια των παιδιών του στον πόλεμο (θεό Άρη).. ο Αχιλλέας όμως παρακάτω δεν αρνείται αυτή την ευθύνη..

Στ. 498-499 («μόνος την πόλη φύλαγε»): τονίζεται η μοναδικότητα και η γενναιότητα του Έκτορα, καθώς επίσης γίνεται υπαινιγμός για την πιθανή πλέον πτώση της Τροίας μετά το δικό του θάνατο (προοικονομία)..

Στ. 486-506: ο Πρίαμος χρησιμοποιεί τις λέξεις «πατέρας», «υιός», «τέκνα» ή αντωνυμίες στη θέση του ονόματος του Έκτορα και μόνο μια φορά το όνομα του γιου του (στ. 500), ίσως για να μην εκνευρίσει τον Αχιλλέα με το άκουσμα του ονόματος του κυριότερου εχθρού του μετά το θάνατο του Πατρόκλου..

Η αντίδραση του Αχιλλέα στην ικεσία του Πριάμου (στ. 507-516): Ο σκληροτράχηλος και άκαμπτος πολεμιστής ακούγοντας το συγκινητικό λόγο του τραγικού πατέρα λυγίζει ξαφνικά και μαλακώνει.. μάλιστα, τον «άμπωσε αγάλι» (τον έσπρωξε μαλακά), αντίδραση που δηλώνει τη συναισθηματική ένταση και τη θλίψη που κατακλύζει τον Αχιλλέα (κανονικά θα έπρεπε ο ήρωας να πιάσει το χέρι του γονατισμένου ικέτη, να τον σηκώσει αμέσως και να τον βάλει να καθίσει, όπως τελικά θα γίνει στη συνέχεια).. οι δύο άνδρες αναλύονται σε δάκρυα και λυγμούς: ο Πρίαμος θρηνεί για το γιο του, ο Αχιλλέας κλαίει για τον έρημο πατέρα του και για το χαμένο φίλο Πάτροκλο (σε σκηνές όπως αυτή ανιχνεύονται οι φιλειρηνικές απόψεις του ποιητή).. η προσέγγιση των δύο ανδρών, που είναι εχθροί στην ουσία, και το συναισθηματικό κλίμα που κυριαρχεί τη στιγμή αυτή της προσέγγισης είναι η περίτρανη απόδειξη ότι η μοίρα του πολέμου είναι κοινή για νικητές και ηττημένους, που αποδεικνύονται εξίσου τραγικά θύματα ενός ολέθριου παραλογισμού.. ύστερα, ο Αχιλλέας, εκτονωμένος και ανακουφισμένος από το ξέσπασμα, ανασηκώνει ευγενικά τον επισκέπτη και με αξιοθαύμαστη λεβεντιά και σεβασμό αντιδρά ευνοϊκά στην ικεσία του..

Ο παρηγορητικός λόγος του Αχιλλέα (στ. 517-551):ο Αχιλλέας:

§  Εκδηλώνει την κατανόηση και τον οίκτο του για τις δυστυχίες του Πρίαμου..

§  Εκφράζει την απορία και το θαυμασμό του για την ανδρειωμένη απόφαση του γέρου βασιλιά να φτάσει ικέτης μέχρι τη σκηνή του..

§  Προσπαθεί να τον παρηγορήσει διατυπώνοντας την άποψη ότι α) με τα κλάματα δε δίνεται λύση στα ανθρώπινα αδιέξοδα και β) η ανθρώπινη μοίρα είναι συνυφασμένη με την πίκρα και τη δυστυχία όπως οι θεοί έχουν ορίσει, ενώ μόνο αυτοί είναι «άλυποι» (στον κόσμο των θεών οι λύπες δεν έχουν τις ίδιες σοβαρές συνέπειες που έχουν στον κόσμο των θνητών)..

§  Παραθέτει τον αλληγορικό μύθο –γνωμικού χαρακτήρα- των δύο πιθαριών (με τις δυστυχίες και τα αγαθά) και τους θνητούς που άλλοι ζουν συνεχώς ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι και άλλοι με εναλλαγές χαράς και ευτυχίας, για να συστήσει την εγκαρτέρηση και την υπομονή ως ενδεδειγμένη στάση ζωής του ανθρώπου απέναντι τις συμφορές..

§  Επικυρώνει τους παραπάνω στοχασμούς του με δύο παραδείγματα: το ένα αφορά τον πατέρα του που, ενώ αρχικά γεύτηκε από τους θεούς απλόχερα την ευτυχία (βασίλειο, δόξα, πλούτη, θεά σύζυγο), τώρα είναι καταδικασμένος να ζει μόνος και αβοήθητος, χωρίς παιδιά να τον γηροκομήσουν και στην ουσία με ένα μόνο αγόρι διάδοχο, το οποίο μάλιστα είναι «ολιγοήμερο» (προσήμανση).. το άλλο αφορά τον Πρίαμο που, ενώ ήταν πλούσιος και ισχυρός βασιλιάς με λαμπρούς απογόνους, τώρα είναι βυθισμένος στον πόλεμο και το αίμα (στ. 534-548: διαφαίνονται και πάλι οι φιλειρηνικές απόψεις του ποιητή).. 

§  Ολοκληρώνει διατυπώνοντας μια διαχρονική αλήθεια, ότι δηλαδή οι θρήνοι δεν πρόκειται να φέρουν πίσω το παιδί του.. το γεγονός ότι ο Αχιλλέας ευσπλαχνίζεται τον Πρίαμο δηλώνει ότι έχει αποδεχθεί τον πόνο ως αναπόσπαστο στοιχείο της ανθρώπινης ζωής (στ. 525-526) και επομένως έχει συμβιβαστεί με την ιδέα του θανάτου του Πάτροκλου..

Η δευτερολογία του Πριάμου και η αντίδραση του Αχιλλέα (στ. 552-571): O γέροντας Πρίαμος είναι ωστόσο ανυπόμονος να δει το άψυχο σώμα του γιου του.. στη σύντομη λοιπόν δευτερολογία του, παρακαλεί τον Αχιλλέα να λυτρώσει τον Έκτορα και τον προτρέπει να πάρει τα πλούσια δώρα που έφερε γι’ αυτόν, διατυπώνοντας την ευχή να τα χαρεί κατά την επιστροφή του στην πατρίδα.. ο Αχιλλέας προς στιγμήν αντιδρά απροσδόκητα και απειλείται ανατροπή της κατάστασης και διάλυση του μετριοπαθούς κλίματος της συνάντησης (η έκφραση «με άγριο βλέμμα» στο στ. 559, όπως και οι στ. 568-572 και 585-586, αποκαλύπτει ότι το κλίμα είναι ακόμη επισφαλές για τον Πρίαμο, εξαιτίας της συναισθηματικής φόρτισης του Αχιλλέα και των  αλληλοσυγκρουόμενων συναισθημάτων του: εκδικητική μανία, αλλά και επιθυμία να σεβαστεί τον ικέτη).. ενοχλημένος από την ανυπομονησία του Πριάμου, φανερώνεται οξύθυμος, οργισμένος, εγωιστής και απειλητικός.. όταν ο Πρίαμος συμμορφώνεται με τη θέληση του Αχιλλέα, ο ήρωας  ξαναβρίσκει την ψυχική του ηρεμία..

Στ. 572: «ωσάν λεοντάρι»= παρομοίωση..

Λύτρωση του Έκτορα και απολογία του Αχιλλέα στο νεκρό Πάτροκλο (στ. 572-595): ο Αχιλλέας αποσύρεται από τη σκηνή του, παραλαμβάνει τα πλούσια λύτρα ξεφορτώνοντας το αμάξι του Πριάμου και προστάζει τις δούλες να ετοιμάσουν το νεκρό (πλύσιμο και μύρωμα), τον οποίο ο ίδιος αποθέτει τελικά στο νεκρικό κρεβάτι που τοποθετείται στο λαμπρό αμάξι, αναγνωρίζοντας έτσι την ανδρεία και τη φιλοπατρία του αντιπάλου του.. οι φροντίδες του ήρωα προς το άψυχο σώμα του Έκτορα τον αποκαθιστούν ηθικά στα μάτια των θεατών, ο οποίος κατά τη θανάτωση του αντιπάλου του είχε επιδείξει ένα απόλυτα ανάλγητο και κυνικό πρόσωπο.. έτσι, ο ήρωας οδηγείται στην κάθαρση και αποκαθίσταται η ηθική τάξη που έχει διαταραχθεί από την προσβλητική συμπεριφορά του απέναντι στον αντίπαλό του.. με την ολοκλήρωση της διαδικασίας λύτρωσης του Έκτορα, ο Αχιλλέας νιώθει την ανάγκη να απολογηθεί στον νεκρό φίλο του Πάτροκλο (ενοχές), θεωρώντας ότι μένει εκτεθειμένος μετά τις αρχικές απειλές του ότι θα αφήσει τον Έκτορα να τον φάνε τα θηρία, για να εκδικηθεί έτσι για το θάνατο του Πάτροκλου.. προσπαθώντας να δικαιολογηθεί απέναντι στο φίλο του, υπόσχεται γενναιόδωρη υλική αποζημίωση από τα λύτρα με στόχο την ηθική αποκατάσταση (σημ. οι στίχοι θεωρούνται εμβόλιμοι)..

Το δείπνο Αχιλλέα – Πριάμου και το παράδειγμα της Νιόβης: Όταν ο Αχιλλέας ξαναγυρίζει στη σκηνή του, ανακοινώνει στον ικέτη Πρίαμο ότι ο γιος του είναι έτοιμος και ότι την αυγή μπορεί να τον πάρει και να φύγει.. τώρα όμως είναι ώρα για δείπνο, απαραίτητο συμπλήρωμα της φιλοξενίας (ενισχύονται έτσι οι δεσμοί συμπάθειας και φιλίας ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον Πρίαμο.. επιπλέον, το φαγητό εδώ δηλώνει ότι οι άνθρωποι πρέπει να μάθουν να ζουν υπομένοντας τον πόνο τους).. ξέρει βέβαια πόσο δύσκολο είναι για τον Πρίαμο να μετάσχει σε φαγοπότι, ενόσω ο γιος του είναι ακόμη άταφος, και γι’  αυτό φροντίζει να του μεταστρέψει τη διάθεση, χρησιμοποιώντας ένα ενδεικτικό παράδειγμα από τη μυθολογία: αναφέρεται στην ιστορία της τραγικής μητέρας Νιόβης, που δέχτηκε να φάει, ενώ είχε άτα­φα εννιά ολόκληρες μέρες και τα δώδεκα παιδιά της.. οι αντιστοιχίες ανάμεσα στις δύο καταστάσεις είναι προφανείς, ενώ η εκτενής αναφορά στο μύθο της Νιόβης λειτουργεί από άποψη τεχνικής ως επιβράδυνση (ύπαρξη επαρκούς χρόνου για να συνειδητοποιήσει ο Πρίαμος ότι το παιδί του έχει πλέον λυτρωθεί και να ανταποκριθεί θετικά στην πρόσκληση του Αχιλλέα για φιλοξενία)..

Στ. 622: «σαν χιόνι» = παρομοίωση..

Στ. 622-628: η περιγραφή της προετοιμασίας του γεύματος, αλλά και του ίδιου συνιστά επιβράδυνση, που χρησιμοποιείται για να αποφορτιστεί εντελώς η ατμόσφαιρα..

Στ. 629-633: με την ολοκλήρωση του δείπνου, ο Όμηρος παρουσιάζει τους δύο αντιπάλους να αλληλοθαυμάζονται.. το γεγονός αυτό προβάλλει έντονα το νόημα και το περιεχόμενο του ομηρικού ανθρωπισμού, της μεγαλοψυχίας, της ευγένειας ψυχής και της συναδέλφωσης, ενώ παράλληλα καταδικάζει τον πόλεμο που χωρίζει τους ανθρώπους και σκοτώνει τα ευγενικά ανθρώπινα συναισθήματα..

Ετοιμασίες ύπνου και υπόσχεση ανακωχής από τον Αχιλλέα: ενώ το δείπνο έχει τελειώσει, ο Πρίαμος και ο σύντροφος του Ιδαίος οδηγούνται για ύπνο, μετά από αίτημα του εξαντλημένου από την κούραση πατέρα και την άμεση ανταπόκριση του λυτρωμένου πλέον Αχιλλέα.. αξιοσημείωτη είναι η προστατευτική διάθεση με την οποία ο Αχιλλέας εξηγεί τους λόγους για τους οποίους οι φιλοξενούμενοί του πρέπει να κοιμηθούν έξω από τη σκηνή του σε προφυλαγμένο μέρος.. πριν τον ύπνο, ο Αχιλλέας ζητά γεμάτος κατανόηση και μεγαλοψυχία να μάθει πόσες μέρες χρειάζεται ο Πρίαμος για την ταφή του γιου του, ώστε να πείσει τους Αχαιούς να διακόψουν τις πολεμικές τους δραστηριότητες.. συναποφασίζεται εκεχειρία έντεκα ημερών που επισφραγίζεται με τη φιλική χειρονομία του Αχιλλέα προς το γέροντα.. η φιλοξενία ολοκληρώνεται με τον κοινό ύπνο των δύο «αντιπάλων» κάτω από την ίδια στέγη (αντιπολεμικό μήνυμα)..  χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι ο Αχιλλέας ακολουθεί τη συμβουλή της μάνας.. ο ύπνος στο πλευρό της Βρισηίδας, της γυναίκας που υπήρξε αφορμή της μήνιδος και της αναστάτωσης, είναι μια ακόμα ένδειξη ότι η ζωή του ήρωα ξαναβρίσκει τους κανονικούς της ρυθμούς, ύστερα από μια περίοδο μανιασμένης οργής και ανεξέλεγκτης θλίψης..

Στ. 641 «στης αυλής την λάσπην κυλισμένος»: ενέργεια ένδειξης πένθους.. και ο Αχιλλέας είχε ορκιστεί να μη λουστεί πριν από την ταφή του Πατρόκλου (πολιτιστικά στοιχεία)..

Μέσω της σκηνής της συνάντησης Αχιλλέα – Πριάμου:

! βιώνουμε μία από τις πιο δραματικές σκηνές του έπους, που ξεχειλίζει από ανθρωπιά και τραγικό μεγαλείο..

! συναισθανόμαστε τον πόνο του πατέρα που χάνει το παιδί του στον πόλεμο και προβληματιζόμαστε για την κοινή μοίρα των ανθρώπων, νικητών και ηττημένων, στο πλαίσιο μιας πολεμικής σύγκρουσης..

! κατανοούμε πώς η «λύτρωση» του Έκτορα λειτουργεί λυτρωτικά και εξυψωτικά για τον Αχιλλέα, οδηγώντας στην ηθική του αποκατάσταση..

! εμβαθύνουμε στον ομηρικό ανθρωπισμό και νιώθουμε την κάθαρση, όταν ο Αχιλλέας, μετά την απάνθρωπη και σκληρή μεταχείριση του νεκρού Έκτορα, του αποδίδει ο ίδιος πρώτος τις νεκρικές τιμές..

! ολοκληρώνουμε την ηθογράφηση του Αχιλλέα, διαπιστώνοντας και την ανθρώπινη πλευρά του χαρακτήρα του κορυφαίου ήρωα του έπους (ευγένεια, ανωτερότητα, ηθικό μεγαλείο, σεβασμός στον αντίπαλο..)..